Aleksander Bocheński

Aleksander Adolf Bocheński (urodzony 6 sierpnia 1904 w Czuszowie, zmarł 12 stycznia 2001 w Warszawie) był polskim eseistą, publicystą, tłumaczem oraz politykiem. W okresie międzywojennym był jednym z głównych ideologów ruchu mocarstwowego oraz prometejskiego w Polsce, a po wojnie zaangażował się w projekty kolaboracyjne. Był również autorem koncepcji środowiska katolików postępowych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W latach 1983-1987 zasiadał w Radzie Krajowej PRON. W 1947 opublikował dzieło „Dzieje głupoty w Polsce”.

Życiorys

Pochodził z rodziny ziemiańskiej z silnymi tradycjami patriotycznymi. Jego pradziadek, Tadeusz Bocheński, brał udział w kampaniach napoleońskich, a dziadek, Franciszek Bocheński, został zesłany na cztery lata do Presny za działalność w powstaniu styczniowym, gdzie pełnił rolę naczelnika cywilnego powiatu opoczyńskiego. Ojciec, Adolf, był doktorem ekonomii politycznej oraz prezesem Związku Ziemian powiatu brodzkiego, a także ochotnikiem w wojnie polsko-bolszewickiej. Matka, Małgorzata z Dunin-Borkowskich, była aktywistką społeczną i założycielką Towarzystwa Szkoły Ludowej w powiecie brodzkim, a także autorką żywotów świętych Zakonu Karmelitańskiego.

Jego młodszy brat, Adolf Maria Bocheński, był myślicielem politycznym w okresie międzywojennym, natomiast najstarszy z braci, Józef Maria Bocheński OP, był znanym filozofem i sowietologiem oraz profesorem i rektorem Uniwersytetu we Fryburgu Szwajcarskim. Siostra Olga została odznaczona medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przyznawanym przez Instytut Jad Waszem.

Aleksander Bocheński rozpoczął swoją edukację w Ponikwie, dokąd rodzina przeniosła się w 1907 roku, gdzie nauczył się języka francuskiego. W 1923 roku zdał egzamin maturalny w III Gimnazjum Klasycznym im. Stefana Batorego we Lwowie. Następnie studiował w Belgii, gdzie uzyskał dyplom inżyniera w Państwowym Instytucie Rolniczym w Gembloux (1928). Po powrocie do Polski został współwłaścicielem i przedstawicielem handlowym Ponikiewskich Zakładów Przemysłowych.

W latach 1927–1928 wraz z bratem Adolfem redagował i wydawał „Głos Zachowawczy”, który miał konserwatywne, piłsudczykowskie i antysowieckie oblicze ideowe. Publikował także w „Słowie Polskim”, związanym ze Związkiem Ludowo-Narodowym oraz w „Kurierze Lwowskim”, piśmie Stronnictwa Narodowego. W 1932 roku przyjął zaproszenie redaktora Jerzego Giedroycia do współpracy z „Buntem Młodych”, który w 1937 roku przekształcił się w „Politykę”. Aleksander Bocheński był współtwórcą idei tego środowiska i rzecznikiem zespołu redakcyjnego w sprawach ukraińskich. W 1933 roku wszedł w skład władz Zjednoczenia Zachowawczych Organizacji Politycznych, obok takich postaci jak Eustachy Sapieha, Zdzisław Lubomirski i Jan Bobrzyński. W drugiej połowie lat 30. mocarstwowcy zaczęli jednak zwracać się ku młodszemu pokoleniu polityków, co również akcentował w swoich publikacjach Aleksander Bocheński. Tendencje te znalazły formalny wyraz w powołaniu przez Jerzego Brauna Komitetu Prasy Młodych, w którym obok „Buntu Młodych” uczestniczyły także inne pisma.

Jako zwolennik idei mocarstwowej, Bocheński proponował rozbiór ZSRR w sojuszu z mniejszościami słowiańskimi, co miało na celu przywrócenie niepodległości republikom związanym politycznie z Radzieckim ZSRR. Osłabienie ZSRR miało zredukować zagrożenie dla wschodniej granicy Rzeczypospolitej, a Polska miała stać się centrum słowiańskich interesów. Postulował również szersze podstawy dla swobód kulturalnych mniejszości ukraińskiej, licząc na jej wsparcie w wojnie z Rosją. Bocheński był zwolennikiem monarchii i domagał się szerszego wykonania ducha konstytucji kwietniowej, wspierając program gospodarczy dr S. Klimeckiego, który zakładał interwencję państwa w celu redystrybucji dochodu narodowego i eliminacji bezrobocia. W jego międzywojennych refleksjach można dostrzec wpływy i inspiracje od Juliana Ursyna Niemcewicza, Michała Bobrzyńskiego, Józefa Piłsudskiego, Jana Kucharzewskiego i Olgierda Górki.

W kampanii wrześniowej 1939 roku Aleksander Bocheński służył w 22 pułku ułanów Karpackich. Po kilku miesiącach został uwięziony przez NKWD w Brodach, ale następnie udało mu się uzyskać wolność. Po wyjeździe do Krakowa związał się z sanacyjną grupą „Wawel”, która, wraz z innymi organizacjami, brała udział w tworzeniu Konfederacji Narodu (KN). W czasie II wojny światowej blisko współpracował z Adamem Ronikierem oraz Radą Główną Opiekuńczą, chociaż formalnie nie był członkiem tej organizacji. Uczestniczył w negocjacjach z OUN-B, starając się zapobiec mordom na ludności polskiej. W 1944 roku był liderem rozmów grupy krakowskiej z Niemcami w sprawie powstania warszawskiego, które miały na celu, jeśli nie zawieszenie broni, to wycofanie oddziałów rosyjskich oraz ewakuację ludności cywilnej. Po upadku powstania dołączył do Biura Studiów utworzonego przez Adama Ronikiera w Krakowie jako zalążek samorządu polskiego, który miał organizować aprowizację dla Niemców w ostatniej fazie wojny pod hasłem ratowania Polski przed komunizmem. Jego memoriały i listy krążące w środowisku RGO nie zachowały się w archiwach tej instytucji.

W 1945 roku pozostał w Krakowie. W kwietniu zorganizował spotkanie przedstawicieli katolickich oraz byłych żołnierzy KN z Jerzym Borejszą, mające na celu powołanie grupy inteligencji jako prawicowej opozycji w kontekście przymierza polsko-radzieckiego. Pracował nad wskrzeszeniem tradycji ugody z okresu Królestwa Polskiego, przewidując wybuch kolejnej wojny światowej. Bocheński proponował, aby Bolesław Piasecki stanął na czele tej opozycji, co miało zyskać poparcie w środowiskach narodowych. W październiku 1945 roku uformował się zespół wokół tygodnika „Dziś i Jutro”, co stało się zalążkiem stowarzyszenia „PAX”.

W 1945 roku objął stanowisko dyrektora Browarów Okocimskich, które piastował do grudnia 1955. Był także posłem grupy „Dziś i Jutro” na Sejm Ustawodawczy w latach 1947–1952. W Sejmie przedstawił zagadnienia związane z umową zawartą z Czechosłowacją w marcu 1947, co wywołało zarzuty o „przedwojenny faszyzm w Polsce”. W obronie Bocheńskiego stanął m.in. Stanisław Grabski, który trafnie odczytał jego intencje. W latach 1950–1952, w czasie dominacji stalinizmu w kulturze, Bocheński starał się podkreślać swoją intelektualną niezależność, jednak jego artykuły na temat zachodnioeuropejskiej historiozofii spotkały się z ostrą krytyką.

W latach 1952–1956 Bocheński pełnił funkcję zastępcy posła. Był członkiem Związku Literatów Polskich (od 1956), Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (od 1964), Societe Suisse des Bibliophiles (od 1978) oraz Towarzystwa Przyjaciół Książki, w którym był prezesem Zarządu Głównego od 1975 roku. W 1964 roku podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając sprzeciw wobec kampanii oczerniającej Polskę Ludową. Współpracował z periodykami wydawanymi przez „PAX”, takimi jak „Dziś i Jutro”, „Słowo Powszechne”, „Kierunki” i „Życie i Myśl”, a także publikował w „Tygodniku Powszechnym”. W 1962 roku został wybrany na członka Zarządu Głównego stowarzyszenia „PAX”, pełniąc tę funkcję aż do 1985 roku.

Bocheński był laureatem licznych nagród, w tym kilku przyznanych przez Ministra Kultury i Sztuki za książki dotyczące historii przemysłu polskiego oraz nagrody im. Pietrzaka, wchodząc również w skład jej kapituły. W 1957 roku, podczas wręczenia nagrody płk Adamowi Borkiewiczowi za książkę o powstaniu warszawskim, stwierdził, że naród powinien kierować się polityką zimną i odpowiedzialną, a w razie potrzeby być gotowym do walki.

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych momentów w działalności Bocheńskiego było jego poparcie dla gen. Jaruzelskiego w latach osiemdziesiątych, gdy opowiadał się za stanem wojennym i był członkiem Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON), gdzie zasiadał w Tymczasowej Radzie Krajowej w latach 1982–1983 oraz Radzie Krajowej w latach 1983–1987. Jego aktywność w PRON nie była jednak ściśle związana z organizacją, bardziej koncentrował się na publicznych pochwałach jego koncepcji niż na aktywnym uczestnictwie w posiedzeniach. Z czasem wydawał się rozczarowany działaniami Ruchu, który nie spełnił jego oczekiwań jako konstruktywna opozycja. Na II Kongresie PRON nie kandydował do Rady Krajowej, choć generalnie aprobował wprowadzenie stanu wojennego, uważając, że zapobiegł on całkowitej anarchizacji wewnętrznych stosunków oraz interwencji sowieckiej. Porównywał działania gen. Jaruzelskiego do przewrotu majowego, którego był zwolennikiem, a „Solidarność” krytykował za ignorowanie realiów geopolitycznych i ekonomicznych. Z drugiej strony, występował z ostrą krytyką rozwiązań gospodarczych realizowanych w latach osiemdziesiątych.

W PRL Aleksander Bocheński reprezentował kierunek o implikacjach ideowych oświeceniowo-pozytywistycznych i narodowych, czerpiąc inspiracje z myśli Stanisława Staszica, Stanisława Koźmiana, Romana Dmowskiego i Stanisława Szczepanowskiego. W 1987 roku pisał, że chociaż nie każda grupa czy obywatel ma wpływ na rząd, to jednak należy okazać szacunek i lojalność wobec rządu, uznając, że interes państwa wymaga szacunku dla władzy. Inspiracje historyczno-polityczne Bocheńskiego łączyły w sobie elementy republikańskiego konserwatyzmu Kazimierza Waliszewskiego, który podkreślał etniczno-geograficzną konieczność solidarności wszechsłowiańskiej, wskazując na Polskę jako naturalne ognisko tej solidarności. W miarę słabnięcia mocarstwowego statusu Rzeczypospolitej, tę rolę miała przejąć Rosja. Po 1945 roku Bocheński starał się pogodzić przedwojenną tezę o panslawizmie z aktualnym prymatem rosyjskim w świecie słowiańskim, co przyniosło mu miano apologety Rosji.

Po 1989 roku jego działalność zaczęła stopniowo zanikać, co było z pewnością związane z jego podeszłym wiekiem. Współpracował przy realizacji filmu „Reakcjonista” (1996, reż. Grzegorz Braun), poświęconego Stanisławowi Cat-Mackiewiczowi, oraz wchodził w skład Rady Programowej tygodnika „Myśl Polska”. Przyjmował gości, którzy poszukiwali niecodziennych doświadczeń intelektualnych i dyskusji na tematy niepopularne. Bocheński był krytykowany zarówno w czasach II Rzeczypospolitej, jak i w PRL oraz po 1989 roku, mimo zmniejszonej aktywności.

Wybrane prace Aleksandra Bocheńskiego

(w porządku chronologicznym)

Tendencje samobójcze narodu polskiego (wraz z Adolfem Bocheńskim), Lwów 1925.
Interes Państwa, „Bunt Młodych” 1933, nr 38.
O wielki front antykryzysowy, „Bunt Młodych” 1933, nr 46.
Oskarżamy „Wiadomości Literackie”, „Bunt Młodych” 1934, nr 5.
List do Narodowców, „Bunt Młodych” 1935, nr 12–13.
Mocarstwowość i marksizm, „Bunt Młodych” 1936, nr 9.
Młoda Polska postąpi jak młoda Japonia, „Bunt Młodych” 1936, nr 11.
List do Braci Rumunów, „Bunt Młodych” 1938, nr 7.
Problem polsko-ukraiński w Ziemi Czerwieńskiej (razem z Włodzimierzem Bączkowskim i Stanisławem Łosiem), Warszawa 1938.
Na marginesie mowy Hitlera, „Polityka” 1939, nr 11.
„Tygodnik Powszechny” R. 1946 – R. 1952.
„Słowo Powszechne” R. 1947.
Dzieje głupoty w Polsce. Pamflety dziejopisarskie, wyd. 1–4, Warszawa 1947, 1988, 1988, 1996.
„Kwartalnik Historyczny” R. 1953.
Miłość i nienawiść La Rochefoucauld, Warszawa 1962.
Naród polski na rozdrożu: racjonalizm i romantyzm, „Kierunki” 1963, nr 51/52.
Czy nowy podział na ludzi i małpy?, wyd.: Instytut Wydawniczy „PAX”, Warszawa 1965, wydanie I, nakład 1500+350 egz., ss. 195.
Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, Warszawa t. 1–3, 1966–1971.
Inteligencji polskiej Księgi Genesis, „Życie i Myśl” 1967, nr 1–3.
Rzecz o psychice narodu polskiego, Warszawa 1971, 1986.
Tropem polskiej techniki, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1971, wydanie I, nakład 7000+260 egz., ss. 103.
Dygresje o wyższej i niższej kulturze, Warszawa 1972.
Materiały do kroniki rodziny Bocheńskich, Fryburg Szwajcarski 1981.
Niezwykłe dzieje przemysłu polskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza (KAW), Warszawa 1985, wydanie I, ss. 140.
Rozmyślania o polityce polskiej, Warszawa 1987.

Tłumaczenia dokonane przez Bocheńskiego

Pamiętniki kardynała Retza, Warszawa 1958.
Pamiętniki Saint-Simona, Warszawa 1961.

Wybrane publikacje do biografii Bocheńskiego

Braun J., Katolicyzm a macchiavelizm, „Tygodnik Warszawski” 1948, nr 12.
Dziewanowski W., O „Dziejach głupoty w Polsce”, „Teki Historyczne” (Londyn) 1948, nr 2.
Kętrzyński W., Na przełomie 1944–1945, „Więź” 1967, nr 10.
Kisiel (Kisielewski S.), Bez dogmatu. Bocheński i Bocheńscy, „Tygodnik Powszechny” 1975, nr 39.
Matłachowski J., Kulisy genezy powstania warszawskiego, Londyn 1978.
Król M., Style politycznego myślenia. Wokół „Buntu Młodych” i „Polityki”, Paryż 1979.
Mackiewicz J., Zwycięstwo prowokacji, Londyn 1983.
Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
Kisiel, Abecadło, Warszawa 1990.
Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1994.
Z. Przetakiewicz, Od ONR-u do PAX-u, Warszawa 1994.
Ronikier A., Pamiętniki, Kraków 2001.
Tomczyk R., Myśl Mocarstwowa. Z dziejów młodego pokolenia II Rzeczypospolitej, Szczecin 2008.
Orzełek A., Poszukiwanie modelu realizmu politycznego. Myśl i publicystyka Aleksandra Bocheńskiego, Lublin 2019.

Odznaczenia

Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1999 r.)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1984)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1977)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1964)
Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974)
Medal 40-lecia Polski Ludowej
Zasłużony Działacz Kultury (1976)
Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1987)
Złota Honorowa Odznaka Narodowej Organizacji Technicznej (1979)

Przypisy

Bibliografia

JanJ. Jakóbiec JanJ., Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna, GrzegorzG. Ostasz (red.), Kraków: Barbara, 2005, ISBN 83-921802-4-0.
ArielA. Orzełek ArielA., Aleksander Bocheński wobec działalności i koncepcji Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, „Dzieje Najnowsze”, 50 (1), 2018, s. 263–279, ISSN 0419-8824.
Piotr MiłoszP.M. Pilarczyk Piotr MiłoszP.M., Szanse powstania listopadowego – mity historiografii, [w:] TadeuszT. Skoczek (red.), Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje – historiografia – pamięć, Warszawa: Muzeum Niepodległości, 2015, s. 189–200, ISBN 978-83-62235-66-7.