Aleksander Birkenmajer

Aleksander Ludwik Birkenmajer

Aleksander Ludwik Birkenmajer (urodzony 8 lipca 1890 w Czernichowie, zmarły 30 września 1967 w Warszawie) był polskim historykiem nauk ścisłych oraz filozofii, bibliotekarzem, profesorem na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim, a także dyrektorem Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1939 oraz 1945–1947.

Życiorys

Był synem Ludwika Antoniego, astronoma i historyka nauki, oraz Zofii z Karlińskich. Jego dziadkiem był astronom Franciszek Karliński. Jego brat, Józef, był poetą, tłumaczem oraz historykiem literatury, natomiast bratanek, Krzysztof Birkenmajer, został geologiem i członkiem Polskiej Akademii Nauk.

Kształcił się w szkole powszechnej oraz gimnazjum w Czernichowie koło Krakowa. W 1908 roku ukończył szkołę z wyróżnieniem i zdał egzamin dojrzałości w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem, gdzie uczyli się również m.in. Leon Koppens, Stanisław Łoś i Kazimierz Papara. W latach 1908–1912 studiował filologię klasyczną, fizykę, matematykę oraz nauki pomocnicze historii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1914 roku obronił doktorat na UJ na podstawie pracy dotyczącej Henri Bate z Mechlinu, astronoma i filozofa z XIII wieku, a także pracy „Krytyka tablic króla Alfonsa”, przygotowanej pod kierunkiem Władysława Natansona. Już w trakcie studiów pracował w Obserwatorium Astronomicznym UJ. W 1918 uzyskał dyplom profesora gimnazjalnego.

Od 1919 roku związany był z Biblioteką Jagiellońską, gdzie początkowo pracował jako starszy bibliotekarz, a od 1924 roku kierował Działem Rękopisów i Starych Druków. Po przedstawieniu pracy „Renesans nauk matematycznych i przyrodniczych w wiekach średnich” został w 1929 roku docentem oraz kierownikiem Katedry Historii Nauk Ścisłych UJ. W 1933 roku ożenił się z Antoniną Gajewską (1909–1996). Od 1937 roku był również docentem bibliotekoznawstwa, a w 1938 roku uzyskał nominację na profesora nadzwyczajnego. W 1931 roku zrezygnował z kierowania Katedrą Historii Nauk Ścisłych w proteście na brak działań Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej oraz władz uczelni na rzecz rozwoju nauki w Polsce.

Po tym, jak Stefan Vrtel-Wierczyński został dyrektorem Biblioteki Narodowej w Warszawie, ogłoszono konkurs na nowego dyrektora Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego, który Aleksander Birkenmajer wygrał i objął to stanowisko w 1939 roku. Po zajęciu Poznania przez Niemców biblioteka została opieczętowana, a jego mieszkanie oraz księgozbiór zostały zarekwirowane, co zmusiło go do powrotu do Krakowa. W listopadzie 1939 roku został uwięziony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w ramach Sonderaktion Krakau. Został zwolniony jesienią 1940 roku i wrócił do pracy w Bibliotece Jagiellońskiej jako bibliotekarz, gdzie zabezpieczał zbiory przed zagrożeniami wojennymi. Pracował tam do połowy 1944 roku, kiedy to został zwolniony z powodu zaginięcia rękopisów przeznaczonych do wysyłki do Niemiec.

Pod koniec wojny, na mocy zarządzenia Ministra Oświaty z 15 lutego 1945 roku, został mianowany okręgowym kierownikiem bibliotecznym dla województw poznańskiego i pomorskiego, odpowiedzialnym za zabezpieczenie i ochronę zbiorów. Wrócił wtedy z Krakowa do Poznania, ponownie obejmując funkcję dyrektora Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego, którą sprawował do 1947 roku. W tym czasie odbudował gmach Biblioteki z wojennych zniszczeń, odzyskał księgozbiór, który hitlerowcy zmagazynowali z przeznaczeniem do wywiezienia, oraz przywrócił jej funkcjonowanie mimo braku funduszy i personelu. Jego obowiązki obejmowały także pozyskiwanie i zabezpieczanie zbiorów w dwóch województwach, związane z ustawą z 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych. Praca ta wymagała intensywnego wysiłku, podróży i ratowania zbiorów przed zniszczeniem i szabrownictwem. Doceniany za swoje osiągnięcia, Aleksander Birkenmajer postanowił jednak wrócić do rodzinnego Krakowa, gdzie w 1947 roku objął stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej, pełniąc tę funkcję do 1951 roku.

Na zlecenie Ministerstwa Oświaty przeprowadził w 1949 roku pierwszą wizytację Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych we Wrocławiu, gdzie znajdowały się chronione materiały biblioteczne. Do Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w latach 1947–1949 przewieziono z Dolnego Śląska około 900 000 tomów, głównie pochodzenia poniemieckiego.

W 1951 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, zostając profesorem zwyczajnym oraz kierownikiem Katedry Bibliotekoznawstwa. W 1960 roku przeszedł na emeryturę. W latach 1954–1966 kierował także Sekcją Historii Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN oraz przewodniczył Radzie Naukowej tego Zakładu.

Zmarł w Warszawie i został pochowany 4 października 1967 roku na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera XII B-płd-8).

Znaczenie

Aleksander Birkenmajer był uznawanym na świecie autorytetem w badaniach nad Kopernikiem i Arystotelesem. W połowie lat 30. XX wieku skupił się na problematyce bibliotekoznawstwa i księgoznawstwa, uważany był za eksperta w zakresie oprawy romańskiej. W 1936 roku został członkiem korespondentem, a w 1945 roku członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności (PAU), gdzie pełnił funkcje sekretarza w kilku komisjach – Historii Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Historii Medycyny oraz Historii Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, a także w Komitecie Słownika Łaciny Średniowiecznej w Polsce. W 1943 roku był członkiem Komitetu Obchodu Rocznicy Śmierci Mikołaja Kopernika PAU. Uczestniczył również w pracach innych akademii oraz towarzystw naukowych, zarówno polskich, jak i zagranicznych; był członkiem Międzynarodowej Akademii Historii Nauki (od 1935 roku) oraz jej wiceprzewodniczącym w latach 1959–1965. Zasiadał w Królewskim Towarzystwie Historycznym w Londynie oraz był członkiem Związku Bibliotekarzy Czeskich w Pradze. Brał udział w XIII Międzynarodowym Zjeździe Bibliotekoznawców w Oslo (1947) oraz Międzynarodowych Kongresach Historii Nauki we Florencji (VIII, 1956) i Barcelonie (IX, 1959). W 1963 roku otrzymał tytuł Członka Honorowego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.

Publikacje

Przygotował wydanie pierwszej księgi dzieła Kopernika „De revolutionibus” (1953). Badał dorobek, życie oraz znaczenie Witelona, ustalił autorstwo dzieła „Philosophia Pauperum” św. Alberta Wielkiego oraz prowadził badania nad pracami Arystotelesa. Łącznie opublikował ponad 380 prac naukowych, w tym:

• 1921: Prądy umysłowe XII i XIII stulecia,
• 1921: Studia nad Witelonem,
• 1924: Krakowskie wydanie tzw. „Philosophia Pauperum” Alberta Wielkiego,
• 1929: Nowoczesne budownictwo biblioteczne,
• 1932: Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru Jakóba Brzeźnickiego,
• 1935: Odkrycia fragmentów nieznanych pism przyrodniczo-filozoficznych Dawida z Dinant,
• 1935: Zarys dziejów drzeworytnictwa ilustracyjnego w XV wieku,
• 1936: Witelo, najdawniejszy śląski uczony,
• 1936: Pecja,
• 1937: Astronomowie i astrologowie śląscy w wiekach średnich,
• 1953: Z dziejów autografu „De Revolutionibus”,
• 1961: Belgijski bibliofil Arseni Fasseau,
• 1963: Kopernik jako filozof.

Był przewodniczącym komitetu redakcyjnego dzieła „Encyklopedia wiedzy o książce” (1971). Na prośbę Stanisława Kota napisał cztery hasła: astrologia, astronomia, wiedza matematyczna, wiedza o przyrodzie żywej do „Encyklopedii staropolskiej” Brücknera.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1956),
• Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie: 10 listopada 1933, 8 kwietnia 1948),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955),
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966).

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, k. 307–308.
• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, Wrocław 1983.
• Aleksander Brückner: Encyklopedia staropolska, tom II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-10360-4.
• R. Nowicki, Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych. Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945–1947, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006.