Aleksander Arendt, znany również jako Konar (urodzony 6 grudnia 1912 roku w Będargowie na Kaszubach, zmarł 1 stycznia 2002 roku) – był podporucznikiem rezerwy Wojska Polskiego oraz działaczem kaszubskim. Przez wiele lat uznawany był za komendanta naczelnego Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” w okresie od listopada 1943 do maja 1944 roku.
Życiorys
Aleksander Arendt pochodził z rodziny Antoniego i Klary z domu Klein. Uczył się w szkole powszechnej w Kartuzach (1921–1924), a później w Gimnazjum Staroklasycznym w Wejherowie (1925–1926). Po śmierci ojca przerwał naukę, aby pracować w gospodarstwie rolnym w Kwidzynie koło Łebna. Od 1927 roku kontynuował edukację w gimnazjum koedukacyjnym w Kartuzach, a w 1932 roku znowu uczęszczał do Gimnazjum Staroklasycznego w Wejherowie, gdzie w 1934 roku zdał maturę. W wrześniu 1934 roku rozpoczął służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie. Po jej zakończeniu został przydzielony do Dywizyjnego Kursu Podchorążych Rezerwy przy 65 pułku piechoty. Dyplom podchorążego otrzymał w sierpniu 1935 roku w Ośrodku Ćwiczeń w Dolnej Grupie pod Grudziądzem. W 1936 roku odbył ćwiczenia wojskowe jako plutonowy podchorąży w 2 Batalionie Strzelców w Tczewie. 1 stycznia 1937 roku uzyskał stopień podporucznika. W latach 1935–1939 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego, a także ukończył Instytut Pracy Samorządu Terytorialnego. Pełnił funkcję prezesa Koła Akademików Kaszubów w Kartuzach (1935–1936) oraz prezesa Stowarzyszenia Przyjaciół Pomorza (1936–1939). Twierdził, że był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, choć notatka Służby Bezpieczeństwa (SB) z 1959 roku wskazuje, że jako student związał się ze Stronnictwem Narodowym, do którego należał do wybuchu II wojny światowej. Istnieją również wątpliwości co do jego członkostwa w zarządzie Polskiego Związku Zachodniego w Kartuzach w latach 1933–1939, co także zostało wspomniane w raporcie SB z 1959 roku.
W swoich relacjach Arendt twierdził, że w marcu 1939 roku jako oficer rezerwy uczestniczył w kursie broni przeciwpancernej w Rembertowie, a w lipcu tego samego roku w kursie dywizyjnym dla podchorążków w Górnej Grupie. Historyk Andrzej Gąsiorowski poddał tę informację w wątpliwość, argumentując, że ćwiczenia były organizowane dla dowódców zespołów dywersyjnych, a sieć dywersji pozafrontowej miała opierać się na oficerach artylerii i saperach. Według Arendta, po ukończeniu kursów miał zostać przeniesiony do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu, generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, gdzie uczestniczył w tournée artystycznym mającym na celu uspokojenie ludności cywilnej. 24 sierpnia Arendt został przeniesiony do Radomia, aby sformować kompanię przeciwpancerną.
Uczestniczył w wojnie obronnej 1939 roku, podczas której odniósł ranę w bitwie pod Iłżą, unikając niewoli niemieckiej. W październiku 1939 roku dotarł do Radomia, skąd udał się do Starej Kiszewy, a w styczniu 1940 roku powrócił do Kartuz. W początkowym okresie okupacji został dwukrotnie aresztowany, a następnie skierowany na przymusowe roboty do niemieckiego gospodarstwa rolnego w Kobysewie na Pomorzu. W marcu 1940 roku zdołał uzyskać fałszywe dokumenty oraz przepustkę od Oskara Orłowskiego, co pozwoliło mu na podróże z Pomorza do Generalnego Gubernatorstwa. Od 1941 roku pracował w firmie Hoffmana, a następnie w gdyńskim przedsiębiorstwie budowlanym „Nord-Ost-Bau”.
Dokładny moment jego przystąpienia do Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” nie jest znany. Krzysztof Komorowski podaje rok 1940, podczas gdy Andrzej Gąsiorowski w książce „Jan Kaszubowski i służby specjalne. Gestapo, Smiersz, UB” zacytował relację Arendta, w której stwierdził, że do 1943 roku nie miał pojęcia o istnieniu „Gryfa Pomorskiego”.
Po nawiązaniu kontaktu z Józefem Dambkiem i Augustynem Westphalem, Arendt został przydzielony do komórki legalizacyjnej. W 1942 roku pełnił funkcję instruktora wyszkolenia bojowego, a następnie objął stanowisko szefa Wydziału Operacyjnego Komendy Naczelnej TOW „Gryf Pomorski”. Uczestniczył także w rozmowach scaleniowych z Armią Krajową. W literaturze naukowej i popularnonaukowej często nazywano go komendantem naczelnym „Gryfa Pomorskiego”, co miało miejsce po Grzegorzu Wojewódzkim, znanym jako „Ferrum”. Po raz pierwszy Arendt został określony jako komendant w raporcie Kaszubowskiego dla MBP z września 1945 roku.
Wokół jego aresztowania wiosną 1944 roku również pojawiają się kontrowersje. W 1949 roku Arendt twierdził, że został zatrzymany 12 kwietnia 1944 roku i przewieziony na przesłuchanie do Gdańska, jednak w 1991 roku podawał, że aresztowano go 12 maja. Niemieckie dokumenty nie zawierają żadnych informacji dotyczących aresztowania Arendta. Według relacji Jana Żurawicza, dowódcy jednego z oddziałów partyzanckich „Gryfa Pomorskiego”, Arendt został aresztowany 12 marca, w tym samym dniu co on. W dokumentach sporządzonych w obozie koncentracyjnym Stutthof odnotowano datę aresztowania Żurawicza, jednak w aktach Arendta takowa data nie figuruje.
Ostatecznie 12 maja 1944 roku został aresztowany przez gestapo. Po siedmiu miesiącach brutalnych przesłuchań w siedzibie gestapo w Gdańsku, został osadzony w obozie koncentracyjnym Stutthof jako więzień policyjny, unikając śmierci m.in. dzięki przekupieniu gestapowców. W styczniu 1945 roku trafił do obozu przejściowego w Kokoszkach, a podczas marszu ewakuacyjnego udało mu się uciec w Przodkowie. Według relacji byłych więźniów politycznych obozu Stutthof, Arendt wydostał się z marszu dzięki pomocy funkcjonariusza gestapo, Jana Kaszubowskiego.
Po zajęciu Pomorza przez Armię Czerwoną, Arendt zajął się organizowaniem polskiej administracji samorządowej w tym regionie. Został komendantem powiatowym Milicji Obywatelskiej w Kartuzach. Od maja 1945 roku pracował w referacie samorządowym Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku.
W 1946 roku objął stanowisko wicestarosty powiatu gdańskiego, a w 1947 roku został starostą kościerskim. Od 1948 roku pracował w Wojewódzkim Zarządzie Dróg Publicznych w Gdańsku. Od 2 grudnia 1956 roku był współorganizatorem i pierwszym prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a w grudniu 1959 roku objął funkcję wiceprezesa tej organizacji.
W okresie komunistycznym kontrowersje dotyczące przeszłości Arendta nie były powszechnie znane.
Po 1999 roku, Roman Dambek i Sławomir Uciński z Zespołu ds. Upamiętniania Etosu TOW „Gryf Pomorski” oskarżali Arendta o współpracę z gestapo, a następnie z NKWD i Urzędem Bezpieczeństwa (UB). Zespół krytykował także historyków, którzy bronili Arendta. 10 stycznia 2000 roku Zespół, wspólnie z Zjednoczeniem Chrześcijańsko-Narodowym, reprezentowanym przez Jacka Kurskiego, wystąpił do Instytutu Pamięci Narodowej z prośbą o zbadanie, czy Arendt był agentem, a jego działalność miała związek z rozpracowaniem i likwidacją Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”. Oskarżenia Dambka i Ucińskiego spotkały się z krytyką ze strony środowisk naukowych oraz pomorskich, a Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie podjęło uchwałę w obronie swojego pierwszego prezesa. W kolejnych latach w lokalnej prasie oraz na ulotkach publikowano teksty kwestionujące członkostwo Arendta w „Gryfie Pomorskim”. Sam Arendt złożył pozew do sądu w obronie swojego dobrego imienia, jednak zmarł przed ogłoszeniem wyroku. W 2008 roku Andrzej Gąsiorowski w książce „Jan Kaszubowski i służby specjalne. Gestapo, Smiersz, UB…” na podstawie badań stwierdził, że Arendt był tajnym współpracownikiem UB i SB, jednak przypuszczał, że był do tego zmuszony. Wyrażał również wątpliwości co do tego, czy Arendt w czasie okupacji nie współpracował z Niemcami.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (16 maja 1984)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (30 sierpnia 1957)
Złoty Krzyż Zasługi (17 września 1946)
Krzyż Partyzancki (11 stycznia 1964)
Krzyż Oświęcimski (9 lipca 1986)
Medal „Za udział w Wojnie Obronnej 1939”
Medal 40-lecia Polski Ludowej (22 lipca 1984)
Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 (5 września 1946)
Medal Rodła (4 sierpnia 1986)
Medal „Za zasługi dla obronności kraju” (12 października 1968)
Złoty Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” (19 kwietnia 1977)
Medal Stolema (1967)
Medal Pamiątkowy Ministra Sprawiedliwości (22 stycznia 1981)
Złota Odznaka honorowa PCK I stopnia (22 marca 1979)
Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (14 lipca 1981)
Odznaka honorowa „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej” (12 marca 1965)
Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Miasta Gdańska” (22 lipca 1960)
Odznaka „Zasłużony Działacz FJN” (30 czerwca 1982)
Źródło:.
Przypisy
Bibliografia
Andrzej A. Gąsiorowski, „Jan Kaszubowski i służby specjalne. Gestapo, Smiersz, UB…”, Gdańsk: Oskar, 2008.
Tadeusz T. Gleinert, „W sprawie Aleksandra Arendta i Gryfa Pomorskiego”, „Pomerania”, grudzień 2008.
Mateusz M. Jasik, „Duże emocje, poważne zarzuty. Kulisy Konfliktu o upamiętnianie Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, „Biuletyn Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej” (72), 2023.
Krzysztof K. Komorowski, „Konspiracja pomorska 1939–1947”, Gdańsk: Novus Orbis, 1993.
Tomasz T. Konopacki, „Spór wokół legendy”, „Dziennik Bałtycki”, 1 września 1999.
