Książę Aleksander Antoni Sapieha
Książę Aleksander Antoni Sapieha herbu Lis, znany również jako „X* S*”, był członkiem wielu Akademii i Towarzystw Uczonych. Urodził się 3 września 1773 roku w Strasburgu, a zmarł 8 września 1812 roku w Dereczynie nad Zelwą. W 1811 roku pełnił funkcję Wielkiego Miecznika Dworu Króla w Warszawie, był także szambelanem oraz adiutantem cesarza Napoleona I. Był przyrodnikiem, slawistą, etnografem, mecenasem, podróżnikiem oraz politykiem. Jako geolog opowiadał się za neptunizmem.
Życiorys
Urodziny Księcia miały miejsce w Strasburgu, gdzie jego rodzice przebywali na emigracji spowodowanej konfederacją barską. Jego ojcem był książę Józef Sapieha, pułkownik husarski oraz krajczy litewski, a matką Teofila Strzeżysława z Jabłonowskich. Wczesne lata życia spędził we Francji, gdzie osiedlił się z rodzicami po upadku konfederacji. W 1777 roku zamieszkał u ciotki, Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, głównie w Siemiatyczach i Kocku, gdzie rozwinęły się jego zainteresowania naukowe.
W 1794 roku ożenił się z Anną z Zamoyskich. Latem tego samego roku Sapiehowie i Zamoyscy, w towarzystwie Staszica, udali się do Wiednia, gdzie nawiązał kontakt z Józefem Maksymilianem Ossolińskim.
W styczniu 1807 roku organizował wizytę Napoleona w Warszawie, szybko zyskując jego zaufanie i stając się członkiem gwardii honorowej. Uczestniczył w oblężeniu Gdańska w 1807 roku, a następnie spędził zimę w Paryżu, w otoczeniu Napoleona. Stworzył siatkę agenturalną na ziemiach zabranych, która działała na rzecz wywiadu francuskiego. W 1812 roku dołączył do Komisji Rządzącej Tymczasowej Litewskiej, obejmując resort wojskowy.
Po nominacji przez Napoleona nieprzychylnego Litwinom Dirka van Hogendorpa do Komisji Rządzącej, Sapieha złożył rezygnację. Zmęczony i schorowany opuścił Wilno, udając się do Wisznic. W czasie podróży, na podwórzu karczmy w Dereczynie, został zaatakowany przez knura, co doprowadziło do zakażenia i gangreny. Zmarł 8 września 1812 roku w majątku swojego krewnego, Franciszka Sapiehy, w Dereczynie nad Zelwą.
Twórczość
W 1792 roku poznał Stanisława Staszica, z którym łączyła go pasja do geologii wschodniej Polski. W kolejnych latach odbywał badawcze wycieczki po terenach zamieszkanych przez Słowian na Półwyspie Bałkańskim. W latach 1797–1802 przebywał głównie w kraju, zajmując się mineralogią.
W 1800 roku, dzięki rekomendacji Staszica, został członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1801–1802 publikował prace z dziedziny chemii. W latach 1802–1803 odbył swoje znaczące podróże bałkańskie, z których powstała publikacja „Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802 i 1803 przez X* S*” (Wrocław, 1811). Po krótkim pobycie we Francji, gdzie wygłosił kilka odczytów, powrócił na Bałkany, gdzie przebywał aż do 1806 roku, będąc stale obserwowanym przez austriacką i francuską policję, która podejrzewała go o działania polityczne. Po powrocie do kraju złożył raport z wypraw bałkańskich na ręce Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1808–1809 prowadził badania we Francji, a następnie w kraju, pod pretekstem badań diagnozował nastroje w zaborze rosyjskim, przesyłając Napoleonowi odpowiednie raporty.
Oprócz TPN był także członkiem towarzystw naukowych w Erfurcie, Turynie i Lyonie. Był mecenasem TPN, darując mu 4500 woluminów.
Ważniejsze utwory
Tablice stosunku nowych miar i wag francuskich z litewskimi i polskimi miarami i wagami, podane Zgromadzeniu Przyjaciół Nauk, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 1 (1802) i osobno Warszawa 1802; przekład francuski: Tables de réduction des nouveaux poids et mesures de France, en poids et mesures de Varsovie et de Lithuanie…, Warszawa 1802
Lettre sur les bords de l’Adriatique, adressée à Mr. Gilibert, docteur en médecine…, powstała około roku 1805, Paryż 1808
Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802 i 1803, powstała około roku 1805, referowana 6 grudnia 1806 na zebraniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Wrocław) 1811; kolejne wydania: wyd. K.J. Turowski, Sanok 1856 „Biblioteka Polska” nr 35-37; fragmenty przedr. S. Krzemiński, „Sto lat myśli polskiej” t. 1 (1906); data podróży na karcie tytułowej fikcyjna, faktycznie Sapieha odbył ją w latach 1804–1805; wersja pierwotna napisana po francusku, przed wydaniem spolszczona i zmodyfikowana; przekład włoski fragmentów: ogł. G. Maver w: A. Sapieha e il suo Viaggio nelle terre slave, „Munera litteraria. Księga ku czci prof. R. Pollaka”, Poznań 1962; przedr. „Ricerche Slavistische” 1965
Mowa nad zwłokami podpułkownika Parysa poległego pod Weichselmünde (Wisłoujściem) d. 15 maja 1807, a pochowanego w Wonnebergu (Ujejścisku) d. 17 maja w zbiorze: Krótki zbiór wierszy, pieśni, mów…, Warszawa 1809.
Artykuły publikował również w „Nowym Pamiętniku Warszawskim” (1802 t. 5, 8). K.W. Wójcicki oraz S. Krzemiński błędnie przypisywali mu autorstwo paszkwilu antykrólewskiego Na karuzel 1788 roku (Sto tysięcy na pomnik…).
Listy
List z roku 1802, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6130 IV
Do A. Horodyskiego w zbiorze z lat 1804–1816, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 163
Korespondencja, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 3763; fragment listu od E. P. L. Bignona z 12 czerwca 1811 ogł. M. Handelsman: Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807-1813 t. 1, Kraków 1914, s. 349–350
Do Towarzystwa Przyjaciół Nauk z roku 1812, ogł. A. Kraushar w: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 3, Kraków 1902.
Życie prywatne
Książę był synem Józefa Sapiehy i Teofili z Jabłonowskich. Miał córkę Annę, żonę księcia Adama Jerzego Czartoryskiego oraz syna Leona, a także był pradziadem kardynała Adama Stefana Sapiehy.
Odznaczenia
Otrzymał od Napoleona Złoty Orzeł Legii Honorowej.
Przypisy
Bibliografia
J. Skowronek, Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu, Aleksander Sapieha, Warszawa 1992
T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 152–154.
Linki zewnętrzne
Biografia A. Sapiehy na stronie internetowej gminy Wisznice (na podstawie książki prof. J. Skowronka)
