Aleja Słoneczna

Aleja Słoneczna (niem. Am kürzeren Ende der Sonnenallee) to trzecia powieść Thomasa Brussiga, wydana w 1999 roku. Fabuła rozgrywa się w Berlinnie wschodnim na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Głównym miejscem akcji jest Sonnenallee (Aleja Słoneczna) w dzielnicy Baumschulenweg, gdzie mieszkańcy żyją w bezpośrednim sąsiedztwie Muru Berlińskiego. Tereny kontrolne, znane jako pasy śmierci (Todesstreifen) oraz rozkazy strzelania (Schießbefehl) podzieliły tę ulicę na dłuższą część zachodnią i krótszą wschodnią, oddzielając tym samym NRD od Berlina Zachodniego. Obecnie Sonnenallee łączy ponownie dwie dzielnice Berlina: Berlin-Neukölln i Baumschulenweg.

Historia powstania

Powieść Brussiga, Aleja Słoneczna, została opublikowana w 1999 roku. W tym samym roku Brussig stworzył razem z Leanderem Haußmannem scenariusz do filmu o podobnym tytule, Słoneczna Aleja (Sonnenallee). Warto zauważyć, że książka nie była bezpośrednią podstawą do powstania filmu. Powieść została wydana przez wydawnictwo „Verlag Volk und Welt” i doczekała się tłumaczeń na wiele języków, w tym słowacki, ukraiński, rumuński, polski, arabski, szwedzki i hiszpański.

Treść i struktura powieści

Głównym bohaterem powieści jest piętnastoletni Michael Kuppisch, nazywany przez swoją mamę Micha. Chłopak mieszka ze swoimi rodzicami oraz rodzeństwem (Sabine i Bernd) w niewielkim mieszkaniu, co jest typowe dla wielu obywateli NRD. Micha często spotyka się z grupą przyjaciół na podwórku. Pewnego dnia posterunkowy przyłapuje ich na słuchaniu nielegalnej muzyki. Młodzież stara się przekonać policjanta, że nie łamią przepisów, jednak ten konfiskuje magnetofon Micha. Policjant, za posiadanie zakazanej płyty, zostaje zdegradowany do stopnia sierżanta, mimo że uważał, że zasługuje na awans do rangi porucznika. Od tego momentu policjant nieustannie kontroluje i legitymuje Michaela.

W miarę rozwoju akcji, grupa znajomych, z Michaelem i Mario na czele, prezentuje dużą dawkę humoru, nawet w obliczu absurdów systemu.

Powieść składa się z kilku epizodów, a historia miłosna Michaela i Miriam, jednej z najpiękniejszych dziewczyn w okolicy, z szczęśliwym zakończeniem, jest kluczowym wątkiem. Nieśmiałe i nieporadne próby zdobycia serca Miriam przez Michaela stanowią centralny motyw książki. Epizody poboczne, które często dotyczą pokonywania groteskowej rzeczywistości, są ze sobą powiązane nie tylko miejscem akcji, ale przede wszystkim historią miłosną między Michałem a Miriam.

Grupa przyjaciół jest określana mianem potencjału („Przyjaciele mówili: „Jesteśmy paczką”, Micha odpowiadał: „Jesteśmy potencjałem.””). W skład paczki wchodzą: Kudłaty, Mario, Okularnik i Gruby. Kudłaty, zafascynowany muzyką, obsesyjnie poszukuje albumu Rolling Stones Exile on Main St., co przybiera groteskowy wymiar. Ostatecznie swoje życie zawdzięcza właśnie tej płycie, gdyż podczas próby przekroczenia muru zostaje postrzelony przez strażnika. Mario, z kolei, jawi się jako rewolucjonista, jednak jego działania nie przynoszą zamierzonych efektów. Konflikt między wschodem a zachodem nie dominuje całkowicie przedstawionej rzeczywistości; Micha i Mario odgrywają głodujących obywateli NRD przed turystami z zachodu, co ukazuje, że można w zabawny sposób podejść do utartych stereotypów NRD. Zachodnio-niemiecką ignorancję reprezentuje wujek Heinz, który mieszka przy Alei Słonecznej, ale po zachodniej stronie. Wujek Heinz, brat matki Michy, przemyca różne towary, by poprawić sytuację rodziny. Na końcu umiera na raka płuc, a pani Kupisch uzyskuje pozwolenie na wyjazd na jego pogrzeb do Berlina Zachodniego. Po powrocie jest zadowolona z puszką po kawie, w której przemyciła prochy Heinza.

Styl i język

Język powieści jest parataktyczny, autor celowo unika skomplikowanych zdań. Zręcznie posługuje się różnymi środkami językowymi, w tym słownictwem charakterystycznym dla NRD, co tworzy specyficzny klimat tamtego okresu, ożywiając rzeczywistość NRD. Autor korzysta z języka młodzieżowego oraz potocznego, co nadaje powieści autentyczności, a berliński akcent wzmaga humorystyczny aspekt tekstu. W powieści ukazany jest również wpływ systemu na życie prywatne bohaterów, czego przykładem jest Bernd, który po wstąpieniu do służby posługuje się zniekształconym językiem.

Szczegóły

Aleja Słoneczna to z jednej strony powieść o dojrzewaniu grupy nastolatków w wieku około 15 lat, a z drugiej strony przedstawia historię mentalności, w której autor rekonstruuje przeszłość na podstawie subiektywnych wspomnień. Dzięki temu tworzy mikrokosmos Alei Słonecznej, w którym panuje silne poczucie wspólnoty, zgodne z biograficzną ciągłością. Z uwagi na te aspekty powieść Brussiga zaliczana jest do dzieł, które prowokują dyskusję o nostalgii. Brussigowi jednak zarzucano, że przedstawił NRD jako spokojną i bajkową krainę.

Typologia narracji

Narracja powieści jest auktorialna, narrator zna myśli i uczucia postaci, ich przeszłość oraz przyszłe losy, częściowo oceniając ich absurdalne zachowania. Taki typ narratora przyjmuje formę 1. osoby liczby mnogiej, wyrażając się jako „my”, co nadaje mu miano wtajemniczonego. Epizodyczna struktura powieści przypomina proces zapamiętywania, gdzie akcje następują po sobie w sposób skojarzeniowy.

Postaci

Michael Kuppisch

Micha jest głównym bohaterem książki, którego celem jest zdobycie serca Miriam. W tych zmaganiach nie jest jednak sam, ma wielu rywali, w tym zachodnioberlińczyka oraz policjanta z NRD. Wydaje się, że nastolatek nie ma przy nich szans. Micha jest mądry i pomysłowy, ma dobrze przemyślane plany, aby zdobyć jej serce. Jego matka stara się wychować go w duchu reżimu, by zapewnić mu lepszą przyszłość, wysyłając go do Czerwonego Klasztoru.

Pani Kupisch

Matka Micha, Doris, jest kobietą zastraszoną przez system. Chce jednak zapewnić swojemu synowi lepsze życie. „Robiła wszystko, co mogła, aby Micha dostał się do Czerwonego Klasztoru i studiował w ZSRR.” Jej strach przed państwem manifestuje się w zachowaniu, gdyż regularnie upomina męża, gdy ten wygłasza krytyczne uwagi o ZSRR. Zachęca go, by zamiast Berliner Zeitung czytał Neues Deutschland, aby publicznie dać lepszy przykład rodzinie. Po tym, jak Micha rezygnuje z nauki w Czerwonym Klasztorze, pani Kupisch jest zadowolona, że nie musi już dłużej udawać, że akceptuje ZSRR.

Pan Kuppisch

Jest ojcem Michy i pracuje jako motorniczy, ale syn tego nie wie. Podejrzewa, że jego sąsiedzi mogą być agentami Stasi, ponieważ mają telefon. Od zawsze ma zamiar napisać petycję, ale nigdy tego nie robi. Dopiero w przedostatnim rozdziale, gdy Micha zostaje wyrzucony z Czerwonego Klasztoru, sporządza podanie. Na co dzień czyta Berliner Zeitung, mimo że żona ciągle prosi go, by kupował Neues Deutschland.

Miriam

Miriam mieszka ze swoją matką i bratem na krótszym końcu Alei Słonecznej. Jej matka rozstała się z mężem i przeprowadziła się, aby uniknąć prześladowań ze strony psychopatycznego byłego męża. Miriam, będąca piękną dziewczyną, wzbudza uczucia wszystkich chłopców. Jej liczne relacje z osobami z Zachodu są formą buntu przeciwko NRD oraz próbą ucieczki przed uciskiem jednostki przez państwo. Razem z Michą, po seansie w kinie, są świadkami parady wojskowej, która wywiera na Miriam negatywne wrażenie. Po tym wydarzeniu popada w apatię, a Micha, aby jej pomóc, czyta jej swój pamiętnik, który napisał w ciągu jednej nocy. Miriam odzyskuje siły i chęć do życia.

Mario

Mario w szkole popełnia wiele głupstw, co prowadzi do jego wydalenia. Pewnego razu przerabia motto Lenina: „Partia i klasa robotnicza równym krokiem w przyszłość”, ale odpowiedzialność za ten czyn ponosi Micha. Mario mimo wszystko pragnie zdać maturę lub zdobyć wykształcenie jako mechanik samochodowy. Jego dziewczyna, Elisabeth, znana jako Egzystencjalistka, jest artystką, ma rude włosy, wygląda jak paryżanka i jest kilka lat starsza od niego. Mario zostaje aresztowany podczas próby ucieczki na Zachód, ale ostatecznie zostaje uwolniony. Na końcu powieści zostaje ojcem.

Kudłaty

Kudłaty (Wuschel) został tak nazwany, ponieważ przypomina Jimi Hendrixa. Jego celem jest zdobycie albumu Exile on Main Street zespołu Rolling Stones. Kiedy wreszcie udaje mu się zdobyć tę płytę, zdarza się coś nieoczekiwanego. Album ratuje mu życie, gdyż podczas próby pomocy Michaelowi przy Murze zostaje postrzelony przez strażnika, który myśli, że chłopak próbuje uciec na zachód. Po tym incydencie Kudłaty, wyciągając z kurtki uszkodzony album, wybucha płaczem.

Okularnik

Okularnik (Brille) jest bardzo oczytany, co pozwala mu na formułowanie długich zdań. („Przeczytał już tak dużo, że nie tylko zepsuł sobie oczy, ale także potrafił bez trudu tworzyć arogancko długie wypowiedzi.”) Jest dumny ze swojego pseudonimu, ponieważ nosi okulary i jest inteligentny. Razem z Mario poszukują niepolitycznego kierunku studiów.

Gruby

O Grubym (Der Dicke) wiadomo niewiele, z wyjątkiem tego, że jego ulubionymi partnerami do gry w szachy są Brazylijczyk i Kanadyjczyk.

Polska recepcja

Aleja Słoneczna ukazała się w Polsce w 2002 roku nakładem Wydawnictwa Czarne, trzy lata po premierze wersji oryginalnej. Tłumaczenie wykonała Alicja Rosenau, specjalizująca się w przekładach literatury z języka niemieckiego i szwedzkiego. Podczas promocji książki, wydawnictwo zorganizowało spotkanie autorskie z Brussigiem w Krakowie. Wiele organizacji zaangażowało się w popularyzację jego powieści, w tym Wydawnictwo Czarne, Dom Norymberski Kraków, Instytut Goethego Kraków oraz Krakowskie Centrum Kinowe ARS. W publikacji Nostalgia – eseje o tęsknocie za komunizmem, redagowanej przez Filipa Modrzejewskiego i Monikę Sznajderman, ukazał się artykuł Brussiga pt. Odczuwamy nostalgię, bo jesteśmy ludźmi, w którym autor opisuje swoje motywacje do napisania książki oraz próbuje zdefiniować pojęcie „ostalgii”. Jego tekst miał duży wpływ na polską recepcję powieści. Nieliczne recenzje powieści są pozytywne i w dużej mierze odnoszą się do artykułu Brussiga. „Dzięki Słonecznej Alei (zarówno w wersji filmowej, jak i książkowej) Thomas Brussig zdołał w Polsce sprowokować interesującą dyskusję na temat wspominania komunistycznej przeszłości, co stanowi niewątpliwy wkład tego młodego niemieckiego pisarza w polsko-niemiecki dialog kulturowy.”

Wydania

Thomas Brussig: Am kürzeren Ende der Sonnenallee. Volk und Welt, Berlin 1999

Thomas Brussig: Am kürzeren Ende der Sonnenallee. Fischer, Frankfurt am Main 2001

Thomas Brussig: Aleja Słoneczna. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2002

Przypisy

Bibliografia

Pichola-Kwiatkowska, Katarzyna: Das Leben der Jugendlichen in Ostberlin in der 70er Jahren, dargestellt auf der Grundlage des Buches „Am kürzeren Ende der Sonnenallee” von Thomas Brussig. W: Studia Niemcoznawcze. T. 43 (2009), s. 139–144.

Wolting, Stephan; Wolting, Monika (red.): Zrozumieć obcość. Recepcja literatury niemieckiej w Polsce po 1989 roku. Kraków 2016.