Aleja Pod Kasztanami
Aleja Pod Kasztanami to wąska uliczka-deptak, która znajduje się w Śródmieściu Rzeszowa (os. Śródmieście).
Trakt ten prowadzi wzdłuż osi nieistniejącego obecnie, barokowego ogrodu letniego pałacu Lubomirskich, aż do Pl. Hugona Kołłątaja oraz dalej do ulicy Kraszewskiego, wzdłuż fosy zamku. Ukształtowanie terenu pozwoliło na zabudowę jedynie jednej strony ulicy, z drugiej strony z powodu dużego spadku nie było to możliwe.
Nazwa ulicy pochodzi od kasztanów, które dawniej rosły wzdłuż jej biegu, a które obecnie już nie istnieją.
Ulica została utworzona pod koniec XVIII wieku, kiedy to majątek zamkowy został w dużej mierze podzielony i sprzedany osobom prywatnym. Zgodnie z planami z 1828 roku (Ideal Plan des südlicher Theiles der Stadt) w tym czasie na terenie byłego ogrodu powstały dwa duże budynki – Pałac Burgallera oraz dom Prevota. W tym okresie zlikwidowano także jedną z kordegard.
Później ulica Pod Kasztanami była raczej wąską dróżką, która stanowiła obejście pomiędzy ogrodami nowo powstałych willi a zamkową fosą.
Właściwa zabudowa zaczęła powstawać pod koniec XIX i na początku XX wieku, stając się popularnym miejscem spacerów oraz lokalizacją ekskluzywnych domów, które E. Swieykowski określał pogardliwie jako „płody fantazji i smaku wiedeńsko-galicyjskiego”. Nowy prospekt otwierał barokowy letni pałac, do którego fasady wytyczono prostopadle biegnącą ulicę.
Na przeciwko pałacu wzniesiono imponującą willę projektu Hołubowicza, zbudowaną dla rodziny Jabłońskich (nr 6) w 1903 roku. Duży narożny dom, od strony pałacu, wyraźnie nawiązywał do form barokowych, co można było zauważyć w bogato zdobionym portalu zwieńczonym emblematem z stylizowanym inicjałem (F. J.). Część ta płynnie przechodzi w fasadę od strony zamku, tworząc element, który przypomina niższe skrzydło. Fasada południowa (od strony zamku) jest symetryczna, podzielona na trzy segmenty, z których środkowy jest wyższy o jedną kondygnację, zwieńczony tympanonem, co czyni go centralnym punktem kompozycji Hołubowicza. Jego dominującą rolę podkreślają pionowe podziały, wyraźnie zaznaczone przez narożne boniowanie segmentu oraz centralnie umieszczony ryzalit. W centralnej części znajduje się nisza z popiersiem Mickiewicza, zdobionym kwiatowym ornamentem. Niższe skrzydła boczne mają charakterystyczne loggie z półkolistymi sklepieniami oraz betonowymi balustradami.
Kolejne wille (nr 8 i 9) powstały z projektu T. Tekielskiego w latach 1899 i 1900. Starsza willa nr 8 nawiązuje do szwajcarskiego stylu budownictwa ludowego, a jej fundatorem był Włodzimierz Piliński.
Ten parterowy budynek, o prostokątnym planie, pokryty jest dachem o skomplikowanej formie z wieloma połaciami i wieżyczkami, które wówczas były nowością w Rzeszowie. Wyższe partie ścian nie były tynkowane, co eksponowało cegły, zastrzały oraz bogato zdobione szachulce, podtrzymujące dach z dużym podcieniem. Od strony południowej do budynku dołączona była duża murowana weranda, a od północno-zachodniego naroża niewielka wieżyczka. Mimo niewielkich rozmiarów, dzięki bogatym detalom, całość robiła imponujące wrażenie. Według Barbary Tondos, dom ten mógł być swobodnym nawiązaniem do gotowych projektów domów oferowanych przez wiedeńską firmę „Cottage”.
Młodsza willa, znana jako willa Pod Sową, została wzniesiona przez Tekielskiego jako dom prywatny. Jest znacznie wyższa od poprzedniej i miała przypominać mały zameczek. W jej nieumiarowanym rzucie widoczny jest trakt wejściowy, połączony z smukłą wieżą, w której znajduje się klatka schodowa. Całość flankuje wspomniana wieża schodowa, która w górnej części ma ośmioboczny kształt z widoczną konstrukcją szachulcową, a z drugiej strony zryzalitowany segment, oddzielony poprzecznym dachem naczółkowym z dużym podcieniem. Pomiędzy nimi zlokalizowana jest loggia, oddzielona arkadą i bogato zdobioną balustradą. Na fasadzie widnieje zegar słoneczny wykonany w technice sgraffito z tarczą w kształcie promieniującego słońca, ozdobiony rysunkami oraz napisem, którego tłumaczenie brzmi: „Widzisz godzinę, nie znasz godziny”. Całość dekoracji dopełniają drobne witrażyki w oknach oraz elementy wykonane z gomółek.
Kolejne parcele nie są zabudowane, a na jednej z nich znajduje się bardzo zniszczona dwupiętrowa kordegarda (wybudowana w 1737 roku).
Pomiędzy skwerem Kołłątaja a ulicą Kraszewskiego znajdują się głównie zaplecza XIX-wiecznych, secesyjnych kamienic, których frontony zwrócone są w stronę ulic Zamkowej (nr 13) oraz Lisa-Kuli. Ostatnią w tym ciągu jest narożna kamienica Różyckich (Pod Kasztanami 18), zbudowana przed 1910 rokiem.
Zobacz też
Bibliografia
- Świeykowski E, Zabytki Rzeszowa. Dopełnienie pracy Władysława Łuszczkiewicza w tomie V. Sprawozdań Komisyi Historyi Sztuki, Kraków 1907.
- Tondos, B. – Architektura miejska [w:] Kiryk, F. (red.), Dzieje Rzeszowa, t. II, Rzeszów 1998, ss. 287 – 322.
