Aleja Najświętszej Maryi Panny
Aleja Najświętszej Maryi Panny (często w skrócie al. NMP lub Aleje) to ulica w Częstochowie, będąca główną arterią komunikacyjną w centrum miasta. Jej budowa rozpoczęła się na początku XIX wieku, a droga miała łączyć Częstochowę z Nową Częstochową, które zostały administracyjnie połączone 19 sierpnia 1826 roku. Aktualnie Aleja łączy Stare Miasto, Śródmieście oraz dzielnicę Podjasnogórską.
Aleja wyróżnia się konstrukcją, w której dwie dwupasmowe jezdnie są rozdzielone bulwarem, wykorzystywanym w okresie pielgrzymkowym przez pątników udających się do klasztoru jasnogórskiego. Mieszkańcy Częstochowy tradycyjnie dzielą Aleję na trzy części (I Aleję, II Aleję i III Aleję).
Charakterystyka
Aleja ma długość około 1,5 kilometra i szerokość 44 metrów, a jej funkcje obejmują handel, usługi, finanse oraz kulturę. Dominująca zabudowa to kamienice w stylu klasycystycznym i późnoklasycystycznym, z rzadziej występującymi przykładami stylu eklektycznego oraz nowoczesnej architektury.
Historia
Władze miejskie i wojewódzkie zamierzały, aby Aleja stała się łącznikiem pomiędzy Starą a Nową Częstochową. Stanowiła kluczowy element planu rozbudowy nowo powstającego miasta, przygotowanego przez inżyniera Jana Bernharda. Trzykrotnie, w latach 1822, 1823 i 1825, przeprowadzał on pomiary obu miast, co pozwoliło na stworzenie szczegółowych planów zabudowy.
Wytyczanie Aleji rozpoczęto w 1818 roku, a od 1824 roku oddawano w wieczystą dzierżawę puste działki, które miały być zabudowane w ciągu dwóch lat. Pierwsza wzmianka o nazwie ulicy – ul. Panny Maryi – pojawiła się w dokumentach w 1824 roku. W 1823 roku Aleję obsadzono czterema rzędami kasztanowców. W 1826 roku ostatecznie połączono oba miasta, a Rada Administracyjna formalnie potwierdziła istnienie ulicy. W latach 1848-1850 wykonano nawierzchnię bitą oraz rynsztoki. Zwyczajowa nazwa „Aleje” z podziałem na trzy części zaczęła funkcjonować już w XIX wieku. W 1923 roku rozpoczęto układanie kostki granitowej, a w dwudziestoleciu międzywojennym przeprowadzono wycinkę kasztanowców. I Aleję obsadzono lipami, klonami i jaworami, II Aleję lipami, a III Aleję topolami. W tym okresie zburzono drewniany wiadukt nad torami, a na jego miejscu powstała nowa konstrukcja.
Od 28 stycznia 1942 roku okupant nadał ulicy nazwę „Adolf Hitler Allee”. W latach 50. XX wieku Aleja NMP była miejscem wyścigów samochodowych. W 1999 roku w III Alei wycięto topole i obsadzono ją lipami. W okresie od czerwca 2006 do lipca 2007 przeprowadzono remont III Alei, stosując ozdobny bruk.
Nazwa
Mimo że w rejestrze ulic figuruje nazwa „Aleja” z ciągłą numeracją domów, Częstochowianie nazywają ją „Alejami”, ze względu na podział na trzy „aleje”:
- pierwsza aleja, I aleja – od placu Daszyńskiego do wiaduktu nad linią kolejową nr 1,
- druga aleja, II aleja – od wiaduktu do placu Biegańskiego,
- trzecia aleja, III aleja – od placu Biegańskiego do parków podjasnogórskich, gdzie przechodzi w aleję Henryka Sienkiewicza.
I aleja leży w granicach dzielnicy Stare Miasto, natomiast II i III aleja znajdują się w Śródmieściu. Domy w pierzei północnej mają numery parzyste, a w południowej – nieparzyste.
Początkowo Aleja nosiła nazwę Aleja Panny Maryi, a przez lata jej zapis zmieniano (Aleja Panny Marii, Aleja Najświętszej Marii Panny). W czasie okupacji hitlerowskiej najpierw zmieniono nazwę na Marien-Allee, a 28 stycznia 1942 roku na Adolf Hitler-Allee. Po wyzwoleniu Częstochowy przywrócono polską nazwę.
Bieg Alei NMP
Plac Ignacego Daszyńskiego
Aleja Najświętszej Marii Panny zaczyna się na Placu Ignacego Daszyńskiego w dzielnicy Stare Miasto, który do 1934 roku nosił nazwę Nowy Rynek.
I aleja
12 – zbudowany przed 1849 rokiem na podwójnej działce, należał do rodziny Wolbergów. Na przełomie XIX i XX wieku mieściła się tu drukarnia oraz żydowski hotel. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował teatr letni („ogródek Wolbergów”), gdzie odbywały się przedstawienia, odczyty, występy kabaretowe i festyny. Po II wojnie światowej działało tu kino „Tęcza”. Obecnie, po przebudowach, zlokalizowane są tu domy handlowe.
13 (narożnik ul. Piłsudskiego) – wybudowany około 1878 roku. Na przełomie XIX i XX wieku na piętrze znajdowało się Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”, a na parterze cukiernia Rudzkiego. W 1905 roku budynek był siedzibą Komitetu Rewolucyjnego, w dwudziestoleciu międzywojennym – klubu bilardowego, a w Polsce Ludowej – eleganckiej restauracji Bristol. Od 1996 roku znajduje się tu redakcja Gazety Wyborczej. Budynek obecnie pozbawiony cech stylowych.
14 (narożnik ul. Wilsona) – Dom Adolfa Frankego, ewangelika z Wielkopolski, właściciela przędzalni i fabryki włókienniczej. Wybudowany w latach 1901–1903. W dwudziestoleciu międzywojennym mieścił hotel „Victoria”. W czasie II wojny światowej znajdował się na skraju „dużego getta”, co spowodowało, że ulokowano w nim żydowskie warsztaty rzemieślnicze, a po jego likwidacji – niemiecki szpital i hotel wojskowy. Po wojnie funkcjonowało tu Liceum Technik Plastycznych i jego internat. Budynek ma cechy eklektyczne z dominującymi elementami neorenesansowymi.
W czasie II wojny światowej I aleja była częścią „dużego getta”. Początkowo obsadzona była nieznanym gatunkiem topoli, które szybko uschły. W 1828 roku posadzono kasztanowce zwyczajne i robinie akacjowe, które rosły do początku XX wieku. W 1910 roku wzdłuż I alei posadzono klony zwyczajne, które w większości obumarły do końca XX wieku. W 2006 roku I aleja została obsadzona lipami srebrzystymi odmiany Varsaviensis.
II aleja
16 Stary Zajazd, narożnik Wałów Dwernickiego – kamienica powstała po 1850 roku. Legenda głosi, że nocowali tu Fryderyk Chopin i konfederaci barscy. Posiada cechy późnoklasycystyczne z ryzalitami.
17 – pierwotnie szpital, zbudowany w latach 1835–1838, który w latach 1883–1907 prowadził Władysław Biegański. W 1969 roku został wyburzony, a w jego miejsce powstał Powszechny Dom Towarowy („Merkury”).
18 Dom Ficenesa – właścicielem był Józef Ficenes, dyrektor Stowarzyszenia Kupców Polskich i członek Rady Częstochowskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu.
19 dawny gmach teatru, zbudowany przed 1871 rokiem, funkcjonował do 1908. Następnie do 1923 mieściło się tu kino „Paryskie”, a później różne instytucje finansowe (obecnie bank PKO BP). Posiada cechy późnoklasycystyczne.
20 Kamienica Lernera – wybudowana w 1863 roku w stylu eklektycznym, bogato zdobiona motywami roślinnymi. Pierwszymi właścicielami byli bracia Oderfeld, a później rodzina Lerner. W latach 20. XX wieku znajdował się tu dom handlowy oferujący sprzedaż samochodów marki Austro-Daimler. W budynku mieściły się również cukiernia oraz drukarnia, a także kancelarie znanych adwokatów i notariuszy oraz gabinety lekarskie. Właścicielem był częstochowski przemysłowiec Lucjan Biełowicki.
24 Kamienica Kupiecka (narożnik al. Kościuszki) – eklektyczna z elementami neogotyckimi, zbudowana pod koniec XIX wieku. Do 1922 roku mieściło się tu Częstochowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe, następnie Spółdzielczy Bank Ludowy.
27 Dom Kohna (Dom Bata) wybudowany w 1865 roku na narożniku al. Wolności. Na parterze znajdowała się cukiernia z drewnianą werandą od strony al. Wolności (przetrwała do lat 50. XX wieku), a w latach 30. XX wieku – sklep obuwniczy firmy Bata (stąd nazwa). Na piętrze początkowo mieścił się kinematograf, później kinoteatr „Corso”, a w latach 1916–1939 kino „Odeon”. Budynek ma cechy późnoklasycystyczne i elementy eklektyzmu z dominującymi cechami neorenesansowymi.
34 Kamienica Banku Polskiego – wybudowana w latach 1903–1904, pierwotnie jako rosyjski Bank Państwa. W II RP miała tu siedzibę Bank Polski, w PRL-u – Narodowy Bank Polski, a później Bank Śląski (obecnie ING Bank Śląski). Budynek eklektyczny z przewagą cech neorenesansowych, z jasną dekoracją fasady.
W połowie długości II alei znajduje się skrzyżowanie z al. Wolności (zobacz: Dom Księcia, Dom Biegańskiego) i al. Kościuszki (dawniej obie nosiły nazwę ul. Teatralnej), stanowiącymi część tzw. „osi pracy”. W tym miejscu Aleję przecina jedyna w mieście trasa tramwajowa (od 1959 roku).
Do 1935 roku II aleja była obsadzona kasztanowcami zwyczajnymi, które później zastąpiono klonami: zwyczajnymi, jaworami i srebrzystymi. W 2013 roku klony wymieniono na lipy srebrzyste odmiany Brabant.
III aleja
W latach 2005–2007 przeprowadzono gruntowną przebudowę III alei. Od tego czasu ruch samochodowy jest tu mocno ograniczony. Umożliwiono jedynie wąski jednokierunkowy ruch na północnej jezdni. W czasie większych uroczystości III aleja jest całkowicie zamykana dla ruchu samochodowego. Od 2012 roku zezwolono na ruch na obu jezdniach, ale z ograniczeniami dotyczącymi wjazdów i wyjazdów. W 2013 roku przeprowadzono konsultacje społeczne w sprawie ruchu w III Alei, w których 798 osób opowiedziało się za całkowitym zamknięciem dla ruchu, 589 za całkowitym otwarciem, a 351 osób wybrało powrót do rozwiązań sprzed 2012 roku. Większość uczestników była również za wprowadzeniem komunikacji miejskiej. Zdecydowało się na tę opcję 407 głosujących na usunięcie aut osobowych, 426 na całkowite otwarcie, a 172 poparło dotychczasowe rozwiązanie. Łącznie 1005 osób opowiedziało się za wprowadzeniem autobusów, przy 676 przeciw.
47 (narożnik ul. Nowowiejskiego) – popówka (dawna siedziba duchowieństwa prawosławnego), w dwudziestoleciu międzywojennym rzymskokatolicki pałac biskupi, po 1945 roku Powiatowy Sztab Wojskowy, w latach 70. XX wieku przeznaczona na cele muzealne, od 2007 roku działa jako Muzeum Pielgrzymowania (część Muzeum Częstochowskiego). Zbudowany w 1875 roku, w stylu późnoklasycystycznym.
54 – kuria metropolitalna, budynek późnoklasycystyczny z około 1870 roku, pierwotnie dom mieszkalny, później także siedziba Stowarzyszenia Kupców. Wnętrze mieści kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną przez biskupa Teodora Kubinę.
56 – kościół rektoralny pw. Najświętszego Imienia Maryi, wybudowany w latach 1859–1861.
56 – IV LO im. Sienkiewicza (dawny klasztor ss. mariawitek) wraz z pomnikiem patrona szkoły.
64 – Ośrodek Kultury Filmowej i Miejska Galeria Sztuki.
Podobnie jak II aleja, III aleja do 1935 roku była obsadzona kasztanowcami zwyczajnymi, które później zastąpiono topolami berlińskimi, rosnącymi tam do 1998 roku. W latach 1998–2013 III aleję sukcesywnie obsadzono lipami holenderskimi odmiany Pallida.
Aleja Henryka Sienkiewicza i parki podjasnogórskie
Przedłużeniem alei Najświętszej Marii Panny w kierunku Jasnej Góry jest aleja Henryka Sienkiewicza. Otaczają ją parki im. Stanisława Staszica i 3 maja, znane jako parki podjasnogórskie. Aleja Sienkiewicza jest zamknięta dla ruchu samochodowego. Istnieje również podziemne przejście dla pieszych między III aleją a aleją Sienkiewicza, jednak jest ono zamknięte z powodu złego stanu technicznego.
Rzeźby i fontanny
Ławeczka Władysława Biegańskiego
23 czerwca 2008 roku w II alei, przed zabytkową kamienicą nr 20, odsłonięto ławeczkę pomnikową z posągiem Władysława Biegańskiego. Autorem pomnika, wykonanego z brązu, jest rzeźbiarz Wojciech Pondel. Odsłonięcie ławeczki zakończyło obchody 150. rocznicy urodzin i 90. rocznicy śmierci Biegańskiego, nazywanego częstochowianinem stulecia.
Ławeczka Haliny Poświatowskiej
Pomnikowa ławeczka poetki Haliny Poświatowskiej została odsłonięta 11 października 2007 roku. Rzeźba znajduje się na początku III alei, w pobliżu placu Władysława Biegańskiego i Popówki (nr 47). Rzeźba, wykonana z brązu przez Roberta Sobocińskiego, upamiętniła 40. rocznicę śmierci poetki.
Ławeczka Marka Perepeczki
Ławeczka upamiętniająca aktora Marek Perepeczkę została odsłonięta 31 października 2014 roku. Rzeźba znajduje się na początku III alei, naprzeciw ławeczki Haliny Poświatowskiej. Autorem rzeźby jest Wojciech Pondel.
Ławeczka Piotra Machalicy
Ławeczka, upamiętniająca aktora Piotra Machalicę, została odsłonięta 1 lipca 2022 roku. Rzeźba znajduje się na III alei.
Fontanna amonit
W III alei, w pobliżu siedziby kurii metropolitalnej (nr 54), znajduje się fontanna w kształcie amonitu. Fontanna, wykonana z piaskowca Długopole, jest podświetlana po zmierzchu i została uruchomiona w lipcu 2010 roku.
Fontanna Dziewczynka z gołębiami
W pasażu środkowym III alei, w okolicy nr 75, znajduje się fontanna Dziewczynka z gołębiami. Przedstawia postać dziewczynki karmiącej gołębie, wykonana z brązu. Fontanna została uruchomiona 25 maja 2009 roku. Autorem koncepcji plastycznej jest Władysław Ratusiński, a dziewczynkę wyrzeźbiła Ewa Maliszewska, autorka figurek do nagrodzonego Oscarem filmu Piotruś i wilk. W grudniu 2011 roku, z okazji świąt Bożego Narodzenia, przy fontannie stanęło oświetlone drzewko ufundowane przez firmę Jawo.
Nawiązania w kulturze
Nazwa ukazującego się w latach 1995-2010 czasopisma Aleje 3 nawiązuje do alei NMP. Częstochowski oddział Gazety Wyborczej prowadził w internetowym wydaniu dział IV Aleja, poświęcony mało znanym faktom z historii Częstochowy, obecnie dział nosi tytuł Plac Wspomnień.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Kołodziejczyk: Na drodze do połączenia Starej i Nowej Częstochowy. W: Marceli Antoniewicz, Krystyna Kersten, Feliks Kiryk i inni: Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Tom 2. Częstochowa: Urząd Miasta Częstochowy, 2006. ISBN 83-914695-2-4. Brak numerów stron w książce.
Marceli Antoniewicz, Krystyna Kersten, Feliks Kiryk i inni: Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Tom 3. Częstochowa: Urząd Miasta Częstochowy, 2006. ISBN 83-914695-3-4. Brak numerów stron w książce.
