Aleja Karola Anstadta w Łodzi

Aleja Karola Anstadta

Aleja Karola Anstadta to ulica zlokalizowana w północnej części Śródmieścia Łodzi, w obrębie SIM Fabryczna. Ma długość około 200 metrów i łączy ul. Pomorską z ul. Północną, prowadząc do parku Helenów, który został założony w latach 80. XIX wieku przez rodzinę Anstadtów. Ulica została nazwana na cześć Karola Anstadta, XIX-wiecznego łódzkiego przedsiębiorcy, który był również założycielem pobliskiego browaru.

Na całej długości alei obowiązuje ruch dwukierunkowy. Ulica jest jednojezdniowa, z jednym pasem ruchu w każdym kierunku, a jej status to droga gminna.

Aleja w całości znajduje się w obrębie działalności duszpasterskiej parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju.

Historia

Lata 1885–1939

Aleja, mająca 210 metrów długości, została wytyczona jako droga prywatna prawdopodobnie między 1885 a 1890 rokiem. Nie znalazła się w spisie łódzkich ulic z lutego 1887, ale już na mapie z około 1890 roku była widoczna (jeszcze bez nazwy). Jej wytyczenie miało na celu ułatwienie dojazdu do prywatnego parku Helenów, który został otwarty dla publiczności 26 stycznia 1885 przez rodzinę Anstadtów. Dojazd od centrum miasta ulicą Północną był niemożliwy, ponieważ teren za skrzyżowaniem z ówczesną ul. Widzewską (obecnie ul. Jana Kilińskiego) przebiegał przez prywatny grunt Roberta Biedermanna, który nie wyrażał zgody na otwarcie ulicy. W związku z tym Anstadtowie zdecydowali się poprowadzić aleję przez własny teren, od ówczesnej ul. Średniej (obecnie ul. Pomorska) do ul. Północnej, omijając zamknięty odcinek ul. Północnej.

Nowa aleja była widoczna (nadal bez nazwy) na mapie z lat 1894–1896, sporządzonej przez Władysława Starzyńskiego. Prawdopodobnie w 1909 lub 1910 roku nadano jej nazwę Karola Anstadta, ponieważ na planie miasta z 1903 roku, wydanym przez Eugeniusza Starczewskiego, oraz na planie z 1909 roku, nie była jeszcze nazwana. Na planie z około 1910 roku, wydanym przez Roberta Resigera jako dodatek do kalendarza „Czas” na rok 1911, aleja była już widoczna pod nazwą „Ansztadta”.

23 grudnia 1898 roku po alei Karola Anstadta (wówczas jeszcze nienazwanej) przejechał pierwszy tramwaj – Herbrand VNB-125 z doczepą I klasy Petersburskiego Towarzystwa Budowy Wagonów, inaugurując transport tramwajowy w Łodzi. Tramwaj wyruszył o godzinie 13:00 z zajezdni przy ul. Nowo-Wysokiej (obecnie ul. Tramwajowa) i przejechał trasą prowadzącą ulicami Dzielną (obecnie ul. prez. Gabriela Narutowicza), Piotrkowską, Nowy Rynek (obecnie pl. Wolności), Średnią (obecnie ul. Pomorska) oraz przez nieznaną jeszcze aleję do parku Helenów. Następnie skręcił w ul. Północną, zawrócił ul. Targową (obecnie ul. Seweryna Sterlinga) do ul. Średniej i dalej przez Nowy Rynek pojechał ul. Piotrkowską do zajezdni i Teatru „Paradyż”. Regularne kursy aleją Karola Anstadta rozpoczęły się trzy dni później tramwajami linii „3”, którą 28 stycznia 1899 roku zastąpiła linia „4”, do której odnosi się fragment poematu Kwiaty polskie Juliana Tuwima: „Zieloną czwórką się dojedzie / Do zielonego Helenowa”. 3 sierpnia 1900 roku dołączyła do niej linia „5”.

W czasie I wojny światowej, podczas niemieckiej okupacji Łodzi, wprowadzono niemieckie nazewnictwo ulic. Od 1915 roku aleja Anstadta nosiła nazwę Anstadtstraße. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono polskie nazewnictwo, zmieniając jednocześnie określenie rodzaju drogi z „ulicy” na „aleję” – w 1918 roku aleja Karola Anstadta znów stała się aleją.

Ruch tramwajowy odbywał się aleją Karola Anstadta do 22 września 1928 roku, kiedy to miało miejsce ostatnie kursowanie tramwaju linii „4” do parku Helenów. Torowisko przetrwało co najmniej do 1942 roku.

Lata 1939–1945

W sierpniu 1939 roku ukończono budowę budynku w stylu modernistycznym przy numerze 7, przeznaczonego dla Gimnazjum Męskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich w Łodzi. Zajęcia miały rozpocząć się 1 września 1939 roku. Po rozpoczęciu okupacji przez Niemców, 9 września budynek został zajęty przez niemiecką administrację. Dzień później przybył do Łodzi 2. oddział III Specjalnej Grupy Operacyjnej Policji Bezpieczeństwa pod dowództwem SS-Sturmbannführera Fritza Liphardta, który został rozlokowany w tym budynku. 7 listopada przekształcono go w łódzką siedzibę Gestapo, której szefem został Gerhard Flesch, a później kolejno Robert Schefe i Otto Bradfisch. W piwnicach budynku urządzono areszt śledczy, a na sąsiedniej działce od strony ul. Północnej – garaże i magazyny. W pobliskich budynkach przebywała kadra placówki, która latem 1944 roku liczyła 151 funkcjonariuszy. Wjazd do alei został zamknięty z obu stron przez niemieckie posterunki. W 1944 roku w siedzibie Gestapo prawdopodobnie zastrzelono Jana Lipsza, ps. „Anatol”, mistrza piekarskiego z Zduńskiej Woli, członka Związku Walki Zbrojnej, aresztowanego 13 czerwca 1944 roku. Placówka Gestapo działała do końca okupacji. Na frontowej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca te wydarzenia.

W czasie II wojny światowej okupant nadał alei w 1940 roku niemiecką nazwę Anstadtallee, którą w tym samym roku, po wprowadzeniu niemieckiej nazwy miasta Litzmannstadt, zmieniono na Gardestraße (niem. „gwardia”).

Lata 1945–1989

Po wojnie na krótko przywrócono nazwę przedwojenną – aleja Karola Anstadta. Już 19 stycznia 1946 roku, na uroczystym posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w sali Teatru Wojska Polskiego, zwołanym z okazji 1. rocznicy zakończenia niemieckiej okupacji Łodzi, prezydium MRN zgłosiło wniosek o przemianowanie alei. Wniosek został przyjęty przez aklamację. Na planie miasta wydanym w 1948 roku przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy aleja nosiła nową nazwę – ulica 19 Stycznia, upamiętniającą dzień zakończenia niemieckiej okupacji miasta w 1945 roku oraz wkroczenie wojsk Armii Czerwonej.

20 stycznia 1945 roku do Łodzi przybył płk Mieczysław Moczar, któremu towarzyszyło 94 funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa z Białegostoku. W przejętym po niemieckim Gestapo gmachu założyli oni siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, którego kierownikiem od 23 stycznia 1945 do 1948 roku był Mieczysław Moczar, a później – m.in. płk Czesław Borecki. W czasie działalności WUBP w budynku więziono i stracano m.in.:

• Czesława Stachurę – funkcjonariusza WUBP w Łodzi, który przekazywał działaczom Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” informacje o śledztwach i represjach wobec Konspiracyjnego Wojska Polskiego, aresztowanego 16 listopada 1946, straconego 14 stycznia 1947 roku;
• Zbigniewa Zakrzewskiego ps. „Bryła” – działacza Armii Krajowej, zastępcę prezesa Zarządu Okręgu Łódzkiego „WiN” i organizatora sieci wywiadowczej, aresztowanego 17 listopada 1946, straconego 26 marca 1947 roku;
• Stanisława Malickiego – pracownika WUBP w Łodzi, któremu udowodniono, że w latach 1945–1946 dostarczał danych wywiadowczych żołnierzom mjr. Adama Trybusa oraz współpracował ze zbrojnym podziemiem antykomunistycznym, zatrzymanego w 1951, straconego 18 kwietnia 1952 roku.

W ul. 19 Stycznia 7 więziony był także i torturowany w 1946 roku Stanisław Sojczyński, a w latach 1950–1951 więźniem aresztu był o. Tomasz Rostworowski – łódzki duszpasterz młodzieży akademickiej. WUBP w Łodzi funkcjonował do 1956 roku, a na frontowej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca działalność urzędu i jego ofiary. Wspomnienia z pobytu w areszcie WUBP zamieścił w autobiografii zatytułowanej Wczasy w Anstadta Zdrój, wydanej w 2014 roku przez Warszawską Firmę Wydawniczą, profesor Edward Kącki – rektor Wyższej Szkoły Informatyki w Łodzi.

Pod numerem 10 mieściła się od stycznia 1946 roku pierwsza siedziba Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, przeniesiona później na ul. Henryka Sienkiewicza 26.

W 1959 roku gmach przy ul. 19 Stycznia 7 został przekazany władzom oświatowym. Początkowo mieściła się tam Szkoła Podstawowa nr 98, a od 1979 roku – XII Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego.

8 sierpnia 1984 roku na ulicę 19 Stycznia powróciła po blisko 56 latach komunikacja miejska – ulicą poprowadzono trasę autobusów linii „57” z Kuraka w kierunku autobusowego dworca Północnego PKS. Autobusy wycofano z ulicy już po miesiącu, a ponownie wróciły dopiero 1 lipca 1997 roku.

Od roku 1989

27 maja 1994 roku Uchwałą nr LXXVI/719/94 Rady Miejskiej w Łodzi alei 19 Stycznia nadano nazwę alei Karola Anstadta, przywracając tym samym nazwę, która obowiązywała w okresie międzywojennym oraz w roku 1945.

12 lipca 2007 roku Rada Miejska w Łodzi podjęła uchwałę w sprawie wzniesienia pomnika Ofiar Komunizmu, aby upamiętnić Rodaków, którzy padli ofiarą totalitarnego systemu komunistycznego w latach 1919–1989. Pomnik, autorstwa Wojciecha Gryniewicza, został odsłonięty 12 grudnia 2009 roku, na wprost gmachu dawnej siedziby Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, jako pierwszy w Polsce monument poświęcony ofiarom represji komunistycznych. Odbywają się przed nim uroczystości i manifestacje, m.in. z okazji rocznic agresji ZSRR na Polskę, Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” oraz rocznic wprowadzenia w Polsce stanu wojennego.

W latach 2011–2013 aleja Karola Anstadta była jedną z ulic całkowicie bezpiecznych – w tym okresie nie zdarzył się na niej żaden wypadek.

Wiosną 2017 roku po raz kolejny wprowadzono trasę autobusów miejskich (linii „85A” i „85B”), a niecały rok później – linii „57”.

W październiku 2018 roku ogłoszono, że Instytut Pamięci Narodowej oraz Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego przeprowadzą badania archeologiczne na terenie podwórzy posesji pod numerami 7 i 9 oraz sąsiadujących, w dawnym kompleksie obiektów Gestapo (1939–45) i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (1945–56). W planach IPN było także przeprowadzenie wywiadów z żyjącymi świadkami wydarzeń z lat 1945–59, a badania miały rozpocząć się w kwietniu 2019 roku.

Badania archeologiczne przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2019 roku przez archeologów, antropologów i historyków z IPN, przy wsparciu finansowym Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, doprowadziły do odkrycia prawdopodobnie poniemieckiej instalacji hydrotechnicznej, klatki Faradaya, książek w języku jidysz, maszynopisów (w tym częściowo spalonych dokumentów w języku niemieckim) oraz innych artefaktów z czasów wojny. Etnolodzy przeprowadzili także blisko 30 wywiadów z osobami, które były przesłuchiwane przez funkcjonariuszy Gestapo oraz WUBP, jak również z okolicznymi mieszkańcami.

Kalendarium zmian nazwy ulicy

Aleja Karola Anstadta w filmie

Aleja Karola Anstadta (wówczas jako ulica 19 Stycznia) została uwieczniona w serialu telewizyjnym Niewiarygodne przygody Marka Piegusa (1966) w reżyserii Mieczysława Waśkowskiego. W trzecim odcinku, na początku odcinka 3 (Przygoda trzecia, czyli nieprawdopodobne spiętrzenie wokół akcji „Flaszka”, czyli pierwsze spotkanie ze złodziejem tornistrów), widoczne jest skrzyżowanie ulic Północnej i 19 Stycznia.

Obiekty

nr 4 – Centrum Stomatologii SPZOZ MSWiA,

nr 7 – gmach XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego, na ścianie frontowej – tablice upamiętniające ofiary funkcjonariuszy Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi,

pomnik Ofiar Komunizmu – w centralnej części alei, na wprost gmachu XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego.

Według stanu na sierpień 2016 roku do gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi były wpisane dwie kamienice przy al. Karola Anstadta (pod numerami 1 i 3) oraz gmach XII Liceum Ogólnokształcącego pod numerem 7.

Numeracja i kody pocztowe

Numery parzyste: 4–12/14

Numery nieparzyste: 1–9

Kody pocztowe: 91-409 (cała)

Komunikacja miejska

Stan obecny

Aleją Karola Anstadta kursują autobusy komunikacji miejskiej MPK – Łódź, chociaż nie ma przy niej przystanku (trasa stała według stanu na maj 2025, nie uwzględniono ewentualnych tymczasowych zmian trasy i linii zastępczych):

• linii dziennych – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej
• „57” – od 4 lutego 2018 – z osiedla Piastów-Kurak w kierunku pętli na ul. Marysińskiej przy stadionie Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź,
• „85A” – od 2 kwietnia 2017 – z dworca Łódź Fabryczna w kierunku Marysina,
• „85B” – od 2 kwietnia 2017 – z dworca Łódź Fabryczna w kierunku Arturówka.

linii nocnych – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej

• „N4A” – od 4 lutego 2018 – z centrum handlowego Port Łódź w Chocianowicach w kierunku Stoków,
• „N4B” – od 4 lutego 2018 – z dworca kolejowego w Pabianicach w kierunku Stoków.

Najbliższe przystanki znajdują się na ul. dr. Seweryna Sterlinga przy posesji pod numerem 12 (nr 1083) i na ul. Północnej przed gmachem Teatru Muzycznego (nr 0860) – w kierunku stadionu KS „Budowlani” Łódź, Marysina, Arturówka i Stoków – oraz na ul. Północnej przed skrzyżowaniem z ul. hm. Aleksandra Kamińskiego (nr 0861) i na ul. dr. Seweryna Sterlinga przed skrzyżowaniem z ul. Pomorską (nr 1084) – w kierunku osiedla Piastów-Kurak, dworca Łódź Fabryczna, centrum handlowego Port Łódź i dworca kolejowego w Pabianicach.

W przeszłości

W przeszłości aleją Karola Anstadta kursowały:

• tramwaje linii dziennych – od ul. Średniej (w latach 1915–1918 Mittelstraße, od 1920 ul. Pomorska) w kierunku ul. Północnej (w latach 1915–1918 Nordstraße)
• „3” – od 26 grudnia 1898 do 27 stycznia 1899 – z ul. Piotrkowskiej przy Teatrze „Paradyż” do parku Helenów,
• „4” – od 28 stycznia 1899 do 1925 – z Górnego Rynku (w latach 1915–1918 Geyers Ring) do parku Helenów; od 1925 do 22 września 1928 (ostatni dzień ruchu liniowego tramwajów w alei) – z Chojen do parku Helenów,
• „5” – od 3 sierpnia 1900 do 31 marca 1905 – z ul. Milscha (obecnie ul. Mikołaja Kopernika) przy „Leśniczówce” do parku Helenów; od 1 kwietnia 1905 do likwidacji z dniem 10 kwietnia 1906 – z ul. Radwańskiej przy ul. Piotrkowskiej do parku Helenów; od 27 maja 1909 do likwidacji z dniem 16 października 1909 – z ul. Andrzeja (obecnie ul. Andrzeja Struga) przy ul. Długiej (obecnie ul. Gdańska) do parku Helenów,
• autobusy linii dziennej – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej
• „57” – od 8 sierpnia do 9 września 1984 i od 1 lipca 1997 do 31 grudnia 2000 – z pętli na Kuraku u zbiegu ulic Jurija Gagarina i Karpackiej w kierunku autobusowego dworca Północnego PKS, od 1 stycznia 2001 do 1 kwietnia 2017 – z pętli na Kuraku u zbiegu ulic Ignacego Jana Paderewskiego i Karpackiej w kierunku pętli na ul. Marysińskiej przy stadionie Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź.

W pobliżu

• park Helenów – na wprost wylotu alei, po drugiej stronie ul. Północnej (24 m),
• siedziba i obiekty Klubu Sportowego „Społem” Łódź przy ul. Północnej 36c, m.in. hala sportowa i odkryty tor kolarski (27 m),
• Teatr Muzyczny w Łodzi przy ul. Północnej 47/51 (148 m),
• siedziba byłej Delegatury Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Łodzi (zlikwidowanej z dniem 15 września 2017 roku) przy ul. Północnej 38/40 (161 m),
• pomnik Chwały Żołnierzy Armii „Łódź” – w parku Helenów (181 m),
• szpital MSWiA – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Łodzi przy ul. Północnej 42 (290 m).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Danuta Bieńkowska, Elżbieta Umińska-Tytoń: Karola Anstadta [hasło]. [w:] Słownik nazewnictwa miejskiego Łodzi [on-line]. Łódzki Ośrodek Geodezji. [dostęp 2017-02-01].

Arkadiusz A. Grzegorczyk (red. nacz.), Arkadiusz A., Andrzej A. Janecki (red. wyd.) Andrzej A., Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi (suplement historyczny miesięcznika „Piotrkowska 104”), „Piotrkowska 104”, Arkadiusz Grzegorczyk (red. nacz.), Zeszyt 10, Łódź: Urząd Miasta Łodzi – Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw, 2010, 280 (PDF – 11), ISSN 1731-092X [dostęp 2017-02-01].

Arkadiusz A. Grzegorczyk (red. nacz.), Arkadiusz A., Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi (suplement historyczny miesięcznika „Piotrkowska 104”), „Piotrkowska 104”, Arkadiusz Grzegorczyk (red. nacz.), Zeszyt 11, Łódź: Urząd Miasta Łodzi – Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw, 2010, 299 (PDF – 8), ISSN 1731-092X [dostęp 2017-02-01].

Adam Horodecki (red.): Anstadta Karola [hasło]. [w:] Bazy on-line WBP im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi. Baza: Ulice Łodzi. mak.wimbp.lodz.pl > Bazy bibliograficzne – Ulice Łodzi [on-line]. WBP w Łodzi, 2016. [dostęp 2017-02-01].

Artur Ossowski, Paweł Spodenkiewicz: Dawna siedziba WUBP w Łodzi. [w:] Strona „Śladami zbrodni”. ipn.gov.pl > Śladami zbrodni > www.slady.ipn.gov.pl > Projekt naukowo-badawczy > Łódź – dawna siedziba WUBP > więcej [on-line]. Instytut Pamięci Narodowej. [dostęp 2017-02-01]. (pol.).

Rada Miejska w Łodzi (autor korporatywny): Uchwała nr LXXVI/0719/94 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 27 maja 1994 roku w sprawie nadania nazw ulicom, alejom, placom i parkom. [w:] Strona Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > Samorząd – Uchwały i akty prawne [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 1994-05-27. [dostęp 2018-02-05].

Rada Miejska w Łodzi (autor korporatywny): Uchwała nr XVI/0264/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 12 lipca 2007 roku w sprawie wzniesienia Pomnika Ofiar Komunizmu. [w:] Strona Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > Samorząd – Uchwały i akty prawne [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 2007-07-12. [dostęp 2018-02-05].

Andrzej Rukowiecki: Łódź 1939–1945. Kronika okupacji. Wyd. I. Łódź: „Księży Młyn” Dom Wydawniczy, Michał Koliński, 2012, s. 17, kol. 2. ISBN 978-83-7729-069-9. [dostęp 2017-02-01].

Straßenverzeichnis von Litzmannstadt. Litzmannstadt (Łódź): Herausgegeben vom Oberbürgermeister von Litzmannstadt Statistisches Amt. Verlag der Buchhandlung S. Seipelt G. m. b. H., 1941, s. 7, 43 (PDF – 9, 45), kol. 1. [dostęp 2018-11-17]. (niem.). Tam: hasła Anstadt-Allee i Gardestr.

Linki zewnętrzne

Przejazd aleją Karola Anstadta w filmie Tadeusza Nowińskiego, 22 grudnia 2013 roku w serwisie YouTube (czas trwania: 1 min 10 s).