Aleja

Aleja

Aleja to ścieżka przeznaczona dla pieszych, rowerów lub pojazdów, a także szlak komunikacji wodnej, otoczony drzewami lub krzewami, które są zasadzone w określonym porządku, z zachowaniem harmonii krajobrazowej. Charakteryzuje się ona również unikalnymi walorami przyrodniczymi, kulturowymi, estetycznymi oraz gospodarczymi. Można wyróżnić aleje jednogatunkowe i wielogatunkowe, jednowiekowe oraz wielowiekowe, a także jedno-, dwu- i wielorzędowe. W polskim krajobrazie najczęściej występują aleje jednorzędowe (z jednym rzędem drzew z każdej strony), jednowiekowe i jednogatunkowe – głównie liściaste, z najpopularniejszymi gatunkami takimi jak lipy, dęby, topole oraz klony, których udział różni się w zależności od regionu.

Skrót od słowa aleja pisze się małą literą, natomiast skrót od słowa aleje – wielką literą. Przykładowo, mamy Aleje Jerozolimskie oraz aleja Niepodległości (obie ulice znajdują się w Warszawie).

Historia

Aleje były zakładane już w starożytności, m.in. w Egipcie, Cesarstwie Rzymskim oraz na Bliskim Wschodzie. Król Persji, Dariusz III (336–330 r. p.n.e.), zlecił obsadzenie głównych traktów drzewami oliwnymi, aby gońcy mogli odpoczywać w ich cieniu oraz korzystać z owoców. Popularność alei w Europie wzrosła w okresie renesansu, kiedy to szpalery drzew i krzewów zaczęły pełnić funkcję ozdobną, jak na przykład w połowie XV wieku w ogrodzie przy Villi Quaracchi w pobliżu Florencji. Etymologia słowa pochodzi od francuskiego allée, które pierwotnie oznaczało wyrównaną ścieżkę w ogrodzie, a później drogę prowadzącą do ogrodu, wzdłuż której znajdowały się rabaty kwiatowe, rzadziej drzewa lub krzewy. W wielu europejskich językach używane są pochodne tego słowa do określenia dróg obsadzonych drzewami (niem. Allee, czeski alej), chociaż w samym języku francuskim allée nie ma takiego znaczenia.

W XVIII i XIX wieku pruski pragmatyzm przyczynił się do praktycznego wykorzystania alej. Obsadzano nie tylko drogi lądowe (w tym torowiska kolejowe), ale również szlaki wodne i kanały melioracyjne, co miało na celu poprawę komunikacji oraz ochronę podróżnych przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Drzewa owocowe przy alejach miały stanowić również źródło pożywienia, np. dla maszerujących żołnierzy. Dodatkowo, drzewa przydrożne chroniły pasy drogowe przed zniszczeniem przez użytkowników okolicznych pól, ułatwiając orientację w nocy i zimą. Fryderyk II Wielki, fundując posadzenie około miliona morw przy drogach, nadał alejom charakter gospodarczy, chcąc uniezależnić kraj od importu jedwabiu. Inni władcy Prus poszli jego śladem, co sprawiło, że sadzenie drzew przy drogach stało się modne w Europie.

Najstarsza zachowana aleja w Europie Środkowej, a prawdopodobnie na świecie, została założona w latach 1615-1619 w Hellbrunn koło Salzburga, gdzie z niemal siedmiuset posadzonych drzew do dziś przetrwało kilkanaście lip.

W Polsce w XIX wieku aleje były często opisywane w czasopiśmie Ogrodnik Polski, a w 1901 roku ukazała się w Warszawie książka Edmunda Jankowskiego Drzewa na drogach, omawiająca zalety nasadzeń wzdłuż szlaków komunikacyjnych oraz ich pielęgnację i ochronę. W okresie międzywojennym wydawano ministerialne okólniki nakazujące szkołom organizację dni sadzenia drzew. Na łamach Poradnika Ogrodniczego informowano również o korzyściach finansowych płynących z tworzenia alei.

Współczesne znaczenie

Wraz z postępem cywilizacyjnym zmieniło się także znaczenie alei. Odkryto nowe właściwości, które można analizować z różnych, często powiązanych ze sobą, perspektyw, takich jak: kulturowe, przyrodnicze, gospodarcze, estetyczne oraz zdrowotne.

Znaczenie kulturowe

Aleje są żywymi pomnikami historii. Podobnie jak dzieła architektoniczne, stanowią charakterystyczne elementy przestrzeni, a czasami nawet symbole danego regionu (np. Warmia, Mazury, Powiśle – dawne Prusy Wschodnie) lub całego kraju (kojarzone z polskim pejzażem aleje oraz szpalery wierzbowe przy polnych drogach).

Znaczenie gospodarcze

Chociaż wartość ekonomiczna alei owocowych zmniejszyła się, wciąż w niektórych gminach, takich jak powiat opolski czy nowotarski, można zarabiać na ich dzierżawie. Dodatkowo, aleje pełnią ważną rolę ochronną dla pól uprawnych. Mimo że drzewa przy drogach mogą obniżać plony ze względu na zacienienie oraz konkurencję o wodę i składniki mineralne, ich obecność w krajobrazie rolniczym przynosi korzyści, takie jak:

• hamowanie wiatru, co zmniejsza wysuszanie pól i roślinności oraz zapobiega erozji gleby,
• poprawa warunków wodnych gruntów uprawnych, co sprzyja opadom atmosferycznym i akumulacji śniegu,
• przyspieszanie osuszania podtopionych pól, co było jednym z powodów sadzenia wierzb w polskiej wsi.

Podobnie, cień drzew chroni drogi asfaltowe przed słońcem, co zapobiega ich deformacji i zniszczeniu. Dzięki temu trwałość zacienionych dróg może się wydłużyć nawet kilkakrotnie. Aleje mają także pozytywny wpływ na turystykę, przyciągając wielu rowerzystów, wędrowców i spacerowiczów. Przykładem może być liczący 2500 km Szlak Alej w Niemczech czy drogi rowerowe Warmii i Mazur.

Znaczenie zdrowotne

Aleje znacząco redukują hałas (nawet o 50%) i działają jak filtry powietrza, mogąc neutralizować do 70% zanieczyszczeń. Drzewa produkują tlen oraz substancje lotne o właściwościach bakteriobójczych, które wspomagają procesy oddychania i krążenia, a także regulują działanie układu nerwowego. Przyczyniają się też do poprawy jonizacji powietrza.

Znaczenie przyrodnicze

Aleje stanowią siedlisko dla wielu organizmów. Dla nietoperzy są miejscem odpoczynku oraz korytarzami ekologicznymi łączącymi ich kryjówki, żerowiska i miejsca rozmnażania. Gniazda w alejach zakładają często myszołowy, polujące na gryzonie w terenach rolniczych, a w dziuplach starych drzew gnieżdżą się puszczyki, dudki oraz kraski. W szpalerach drzew można spotkać także różne gatunki ptaków, takie jak szczygły, zięby czy dzwońce. Aleje są również ważnym siedliskiem oraz korytarzem ekologicznym dla pachnicy dębowej, chrząszcza objętego najwyższym priorytetem ochronnym Unii Europejskiej, oraz gatunkiem wskaźnikowym w ramach sieci „Natura 2000”. Poza tym, aleje to siedliska dla licznych owadów zapylających oraz miejsca występowania rzadko spotykanych porostów nadrzewnych. Uważa się je za kluczowy element tzw. zielonej infrastruktury ze względu na ich rolę ekologiczną w krajobrazach otwartych, zarówno jako siedlisk, jak i korytarzy ekologicznych łączących różne ekosystemy.

W 2016 roku w Polsce jako pomniki przyrody objęto ochroną 770 alej, najwięcej w województwie wielkopolskim (107), a najmniej w świętokrzyskim (15).

Kontrowersje

Niektórzy postrzegają przydrożne drzewa jako zagrożenie, co prowadzi do nazywania alei „drogami śmierci” i postulowania ich likwidacji. W rzeczywistości to nie drzewa są przyczyną wypadków, lecz nadmierna prędkość oraz prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu. Obserwacje w Danii i Niemczech wskazują, że najwięcej wypadków śmiertelnych zdarza się na drogach szybkiego ruchu, które nie mają drzew. Podobne statystyki z 2004 roku na drogach warmińsko-mazurskich potwierdzają te obserwacje. Badania holenderskie wykazały, że obecność drzew w pejzażu znacząco obniża poziom stresu, napięcia, przemocy i agresji, co korzystnie wpływa na użytkowników dróg. W Niemczech, na początku lat 90. XX wieku, niemiecki automobilklub ADAC (Allgemeiner Deutscher Automobil-Club), zrzeszający miliony kierowców, zainicjował szeroko zakrojoną i skuteczną kampanię na rzecz ochrony alej.

Utrata części drzew w wyniku modernizacji dróg jest nieunikniona, dlatego konieczne jest rekompensowanie tych strat poprzez sadzenie nowych drzew oraz odnawianie i uzupełnianie starych alej tam, gdzie to możliwe.

Kampanie

Po 1990 roku w Niemczech pojawiły się liczne inicjatywy w obronie alej, spowodowane zagrożeniem wycinki setek kilometrów drzew w związku z dostosowywaniem standardów dróg byłego NRD do zachodnich landów. Oprócz działań informacyjnych i edukacyjnych, prowadzone były również starania o zmiany prawne, które zaowocowały m.in. ustawą o ochronie natury i krajobrazu Meklemburgii-Pomorza z dnia 21 czerwca 1998 roku, która w całości poświęcona była ochronie alej. Równocześnie zwiększono policyjne kontrole prędkości oraz wprowadzono nowoczesne znaki ostrzegawcze w niebezpiecznych miejscach, a także zainstalowano 1352 kilometry energochłonnych barierek ochronnych. Jednym z sukcesów tej kampanii było wytyczenie przez niemiecki automobilklub ADAC Szlaku Alej o długości 2500 km, łączącego południowy wschód kraju z położoną nad Bałtykiem Rugią (Deutsche Alleenstraße).

W Czechach działania na rzecz ochrony alej prowadzi stowarzyszenie ekologiczne Arnika.

„Ratujmy aleje” – to działania edukacyjne, interwencyjne i wydawnicze realizowane przez Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba”. Akcja została zainicjowana w 2004 roku przez Krzysztofa Worobca w odpowiedzi na liczne niekontrolowane wycinki drzew przydrożnych. Ruch ten zyskał poparcie wielu organizacji pozarządowych oraz znanych osobistości ze świata kultury. Podjęto także próby wprowadzenia zmian do ustawy o ochronie przyrody, dotyczących ochrony drzew. Udało się nagłośnić sprawę w polskich oraz niemieckich mediach, co zwiększyło świadomość społeczną na temat problemu masowego wycinania drzew przydrożnych i spowodowało kontrolę NIK, która potwierdziła zarzuty Stowarzyszenia „Sadyba” wobec wielu niezgodnych z prawem wycinek. Wciąż prowadzone są działania interwencyjne w całym kraju. W 2010 roku Krzysztof Worobiec złożył w Sejmie poprawkę do ustawy o ochronie przyrody, mającą na celu wzmocnienie ochrony drzew przydrożnych.

„Drogi dla natury” – to ogólnopolski program ochrony alej zainicjowany przez Fundację EkoRozwoju (FER) z Wrocławia w 2009 roku, który jest kontynuacją i rozwinięciem regionalnej akcji „Sadzimy dęby w Dolinie Baryczy”, prowadzonej od 2007 roku przez FER (wówczas jako Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju) we współpracy z Fundacją Doliny Baryczy. Główną strategią działania jest partnerska współpraca z zarządami dróg oraz samorządami, mająca na celu zmianę praktyki traktowania drzew przy szlakach komunikacyjnych. W programie „Drogi dla Natury” uczestniczą liczne organizacje społeczne prowadzące działania w swoich regionach. Inicjatorem i koordynatorem programu jest Piotr Tyszko-Chmielowiec, przyrodnik i ekolog z Wrocławia.

FER oraz organizacje partnerskie posadziły w latach 2010-2012 ponad 30 000 drzew przydrożnych w sześciu województwach. Organizacja licznych konferencji oraz warsztatów zainicjowała dialog na temat skutecznej ochrony alej przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa transportu. Dzięki podniesieniu kompetencji pracowników służb drogowych, liczba wycinanych drzew zmniejszyła się (np. przy drogach wojewódzkich na Dolnym Śląsku o połowę). Obecnie działania programu „Drogi dla Natury” obejmują ponad połowę województw, a ich głównymi formami są planowanie rozwoju zadrzewień na poziomie gmin oraz szkolenia dla drogowców i urzędników samorządowych. Trwa także akcja informacyjna i wydawnicza, której efektem są m.in. dwa opublikowane praktyczne podręczniki: Aleje. Skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców, red. Piotr Tyszko-Chmielowiec, Drogi dla natury, Wrocław 2012 oraz Aleje. Podręcznik użytkownika. Jak dbać o drzewa, żeby nam służyły, red. Piotr Tyszko-Chmielowiec, Kamil Witkoś, Drogi dla natury, Wrocław 2012.

Przypisy

Bibliografia

Aleje. Podręcznik użytkownika. Jak dbać o drzewa, żeby nam służyły, red. Piotr Tyszko-Chmielowiec, Kamil Witkoś, Drogi dla natury, Wrocław 2012.

Aleje. Skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców, red. Piotr Tyszko-Chmielowiec, Drogi dla natury, Wrocław 2012.

Aleje przydrożne. Historia, znaczenie, zagrożenie, ochrona, red. Krzysztof A. Worobiec, Iwona Liżewska, Borussia, Olsztyn 2009.

A. Lemiechow, Obsadzanie dróg. Warunki powodzenia plantacji przydrożnych, Ogrodnik Polski, 1905–1906, nr 11, s. 246.

Linki zewnętrzne

Drogi dla natury. aleje.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)].

Ratujmy aleje!

Niemiecki Szlak Alei