Aleatoryzm

Aleatoryzm

Aleatoryzm (łac. ālěā, znany również jako indeterminizm) to technika kompozytorska w muzyce współczesnej, która umożliwia kompozytorowi wprowadzenie przypadkowości do wykonania kompozycji w pewnych jej elementach, co prowadzi do unikalności każdego wykonania. Termin ten został wprowadzony przez Pierre’a Bouleza, a John Cage uznawany jest za pioniera tej techniki. Aleatoryzm jest również istotnym elementem teatru instrumentalnego, a artyści, tacy jak Sylvano Bussotti, wykorzystywali notację graficzną do indeterminacji swojej muzyki.

Aleatoryzm ma powiązania z surrealizmem. Jak zauważył Józef Michał Chomiński, „źródłem surrealizmu są podświadome, niekontrolowane, spontaniczne procesy psychiczne. Dlatego motorem działań artystycznych staje się ich czysta przypadkowość”, a surrealizm „rozbija formę na oddzielne elementy, co pozwala na tworzenie nowych, niespodziewanych relacji i asocjacji (aleatoryzm) lub na budowanie formy z heterogenicznych, niezależnych elementów (collage)”.

Kompozytorzy mogą wprowadzać element losowy już na etapie komponowania (analogicznie do dadaizmu) lub pozostawić wykonawcy pewną swobodę. W zapisie nutowym może to polegać na celowo nieokreślonym zapisie, na przykład poprzez zastosowanie nieregularnej linii falistej na pięciolinii w miejsce konkretnych dźwięków. Inna metoda to budowanie kompozycji z krótkich elementów, których kolejność jest wybierana losowo podczas wykonania utworu (przykładem jest Klavierstück XI Stockhausena).

W niektórych przypadkach, obok skomponowanego utworu, dopuszcza się wprowadzenie innych dźwięków, które nie są zapisane, jak w jednej z kompozycji Johna Cage’a, w której wykorzystano 12 odbiorników radiowych, przypadkowo przestrajanych w trakcie wykonywania utworu. Inne metody w muzyce aleatorycznej obejmują komponowanie dla zespołu instrumentalnego o dowolnym składzie, tworzonego ad hoc, w całkowicie przypadkowy sposób (patrz: teoria formy otwartej).

Aleatoryzm nie jest tożsamy z improwizacją, jak to ma miejsce w muzyce jazzowej, ponieważ dowolność w aleatoryzmie przejawia się na inny sposób. Jednocześnie kontrolowany aleatoryzm, jak w przypadku Wolfganga Fortnera, polega na improwizacji w ramach określonych wysokości dźwięków.

Z akustycznego punktu widzenia każde wykonanie utworu może być traktowane jako zjawisko aleatoryczne, ponieważ precyzyjny zapis muzyczny nie gwarantuje absolutnej precyzji wykonawczej.

Historia

Niedookreśloność jest integralnym elementem muzyki i była znana już w pierwotnej muzyce pozaeuropejskiej. Jednym z pierwowzorów aleatoryzmu była koncepcja elastic form autorstwa Henry’ego Cowella. Termin ten pierwotnie odnosił się do muzyki elektronicznej Wernera Meyera-Epplera oraz Herberta Eimerta, gdzie oznaczał „procesy, których przebieg jest w przybliżeniu ustalony w szczegółach, ale zależy od przypadku”. Indeterminizm powstał jako reakcja na serializm, porządkując teoretycznie zjawiska związane z „realnym kształtem dźwiękowym, dającym wrażenie braku uporządkowania i statycznej monotonnej «tapety» brzmieniowej”. Chomiński łączył aleatoryzm z wykonawcami, którzy starali się pokonywać trudności interpretacyjne wynikające z coraz bardziej skomplikowanego zapisu muzycznego, a także pragnęli przywrócić swój aktywny udział w wykonaniu. Częściowo aleatoryczny charakter ma również nowoczesna polichronia. Utwory aleatoryczne zazwyczaj mają formę jednoczęściową, natomiast aleatoryczne formy cykliczne oraz muzyka kameralna są rzadkością. Peter Kolman dążył do integracji przeciwnych zjawisk, takich jak aleatoryzm oraz styl kompozytorski Edgara Varèse’a.

Rodzaje

Technika aleatoryczna może przyjąć jedną z dwóch form:

• elementy przypadkowe pojawiają się w trakcie pracy nad utworem, co może obejmować determinowanie kompozycji na podstawie rzutu kostką lub monetą, losowania z talii kart czy korzystania z generatora dźwięków;
• elementy przypadkowe są wprowadzane przez wykonawcę zgodnie z notacją muzyczną.

Indeterminizm może dotyczyć różnych elementów kompozycji, w tym:

• artykulacji – np. „Music of Changes” z 1951 Johna Cage’a;
• czasu trwania dźwięku – np. „Music of Changes” Cage’a;
• dynamiki – np. „Music of Changes” Cage’a;
• kolejności wykonania odcinków utworu – przykłady to Klavierstück XI z 1956 Karlheinza Stockhausena, III Sonata fortepianowa z 1957 Pierre’a Bouleza, „Music for Piano” z 1956 oraz „Koncert fortepianowy” z 1958 Cage’a;
• wysokości dźwięku – np. „Music of Changes” Cage’a;
• obsady wykonawczej – przykłady to „Winter Music” Cage’a, „Autumn ’60” Corneliusa Cardewa.

Witold Lutosławski wprowadził pojęcie aleatoryzmu kontrolowanego, co oznacza ograniczony zakres działania przypadku. Zgodnie z tą zasadą, kompozytor ustala architekturę utworu oraz wszystkie jego cechy, z wyjątkiem synchronizacji jednocześnie wykonywanych partii wokalnych lub instrumentalnych granych ad libitum w ściśle określonym czasie. Swoboda dotyczy agogiki oraz rytmiki, a dzięki sprecyzowaniu pozostałych kluczowych elementów dzieła muzycznego oraz formy, jakość brzmienia utworu jest zawsze zbliżona we wszystkich wykonaniach. Bogusław Schaeffer stwierdził, że pierwszą kompozycją kontrolowaną aleatorycznie było „Ordini” Franca Evangelistiego z 1955 roku.

Przykłady

Poniższa lista przedstawia wybranych kompozytorów, którzy stosują technikę aleatoryczną, wraz z przykładami ich dzieł:

• Luciano Berio – „Epifanie” z 1961;
• Earle Brown – „Available Forms II” z 1962;
• Sylvano Bussotti – „Memoria” z 1962;
• Cornelius Cardew – „Third Orchestral Piece” z 1960, „Autumn ’60”;
• Franco Donatoni;
• Jean-Claude Éloy – „Equivalences” z 1963;
• Franco Evangelisti – „Aleatorio” z 1959, „Ordini” z 1955;
• Wolfgang Fortner – „Prismen” z 1974;
• Henryk Mikołaj Górecki;
• Renato de Grandis – „Cadòre” z 1964;
• Erhard Karkoschka – „vier stufen” z 1966;
• René Koering;
• Peter Kolman – „Monumento per 6000000” z 1964;
• Witold Lutosławski – „Jeux vénitiens” z 1961, „Trois poèmes d’Henri Michaux” z 1963, „Preludia i fuga” z 1972;
• Bruno Maderna – „Aura” z 1972;
• Luis de Pablo – „Imaginario II” z 1967;
• Roman Palester – „V Symfonia” z 1981, „Metamorphoses” z 1970;
• Paolo Renosto;
• Kazimierz Serocki;
• Karlheinz Stockhausen – „Mixtur” z 1964;
• Witold Szalonek – „Les sons” z 1965;
• Antonio Tauriello – „Serenata II” z 1966;
• Romuald Twardowski – „Tre studi secondo Giotto” z 1966, „Mała Liturgia Prawosławna” z 1968.