Aldebaran

Aldebaran

Aldebaran (Alfa Tauri, α Tau) to najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka, znajdująca się około 67 lat świetlnych od Słońca. Jest to układ podwójny, a istnienie planet w tym systemie jest przedmiotem dyskusji.

Nazwa

Tradycyjna nazwa Aldebaran pochodzi z arabskiego ‏الدبران‎ al-dabarān, co oznacza „podążający” (za Plejadami). Dawniej odnosiła się do gromady Hiad, na tle której gwiazda jest widoczna. W tablicach alfonsyńskich została nazwana łacińskim terminem Cor Tauri („serce Byka”), choć znajduje się daleko od tego położenia w wyobrażonej figurze zwierzęcia. Często określano ją również jako „oko Byka”. W 2016 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna formalnie zatwierdziła nazwę Aldebaran dla tej gwiazdy.

Charakterystyka obserwacyjna

Aldebaran jest widoczny na niebie w tle gromady Hiad, mimo że nie jest jej członkiem. Gwiazda znajduje się w połowie drogi pomiędzy tą gromadą a Słońcem.

11 marca 509 roku w Atenach miała miejsce okultacja Aldebarana. Angielski astronom Edmond Halley badał okresy występowania tego zjawiska i w 1718 roku doszedł do wniosku, że od tamtego czasu Aldebaran przemieścił się o kilka minut łuku na północ. Ta obserwacja, a także badania zmieniających się pozycji Syriusza i Arktura, doprowadziły do odkrycia zjawiska znanego jako ruch własny. W ciągu ostatnich 2000 lat pozycja Aldebarana zmieniła się o 7 minut łuku, co odpowiada mniej więcej jednej czwartej średnicy tarczy Księżyca w pełni.

Charakterystyka fizyczna

Alfa Tauri A

Głównym składnikiem układu jest Alfa Tauri A (właściwy Aldebaran), olbrzym o pomarańczowej barwie, klasyfikowany jako typ widmowy K5. Jego barwa jest dostrzegalna gołym okiem, a temperatura Aldebarana wynosi około 4010 K, co jest niższą wartością niż temperatura fotosfery Słońca. Gwiazda emituje znaczną część promieniowania w zakresie podczerwonym i łącznie emituje 425 razy więcej promieniowania niż Słońce. Z pomiarów satelity Hipparcos wynika, że gwiazda znajduje się w odległości 66,6 lat świetlnych (20,43 pc), co pozwala obliczyć, że jej promień wynosi 43 R☉. Aldebaran jest poddawany zakryciom przez Księżyc, co umożliwia bezpośrednie pomiary jego rozmiaru kątowego, a także jest wystarczająco duży, aby można było stosować techniki interferometryczne; zmierzona średnica kątowa wynosi 0,01996″, co przy uwzględnieniu odległości odpowiada promieniowi 44 R☉. Masa tej gwiazdy jest 1,7 razy większa od masy Słońca. Aldebaran znajduje się w fazie ewolucji, w której w jego helowym jądrze nie rozpoczęły się jeszcze reakcje syntezy węgla i tlenu. W ciągu kilku milionów lat dojdzie do zainicjowania syntezy, a jasność Aldebarana wzrośnie do 800 L☉, po czym znowu spadnie po stabilizacji procesu.

Aldebaran generuje silny wiatr gwiazdowy, który unosi część jego materii; w odległości około 1000 jednostek astronomicznych od Aldebarana znajduje się szok końcowy. Gwiazda jest zanurzona w Bąblu Lokalnym, podobnie jak Słońce, ale nie tworzy w nim łukowej fali uderzeniowej.

Alfa Tauri B

Towarzyszem olbrzyma jest Alfa Tauri B, czerwony karzeł typu widmowego M2. To mała gwiazda, mająca zaledwie 36% promienia Słońca i masę około 15% masy Słońca. Jej jasność wynosi 0,0014 jasności Słońca.

Towarzysze optyczni

Wizualnie Aldebaran tworzy szereg gwiazd sześciokrotnych (składniki A-F). Główny składnik A oraz składnik B mogą być fizycznie związani, ale z powodu dużych niepewności pomiaru nie jest to pewne. Składniki C i D tworzą znany układ podwójny Alfa Tauri CD, który okrąża się nawzajem, jednak znajdują się daleko za Aldebaranem i należą do gromady Hiad, nie oddziałując z nią.

Kontrowersyjny układ planetarny

W 1993 roku pomiary prędkości ruchu Aldebarana, Arktura i Polluksa wykazały, że Aldebaran wykazuje długookresowe oscylacje prędkości radialnej, co mogło wskazywać na obecność mniejszego towarzysza. Niemniej jednak, badania wszystkich trzech olbrzymów pokazały podobne oscylacje, co skłoniło autorów do uznania, że zmiany były prawdopodobnie spowodowane czynnikami wewnętrznymi, a nie grawitacyjnym wpływem towarzysza, co potwierdziły późniejsze obserwacje.

W publikacji z 2015 roku autorzy sugerowali, że sygnał o okresie około 620 dni może pochodzić od planety oznaczanej jako Aldebaran b, będącej olbrzymem co najmniej 6,5 razy masywniejszym od Jowisza, krążącym wokół Aldebarana co 1,7 roku ziemskiego w odległości około 1,5 au.

Jednak praca opublikowana w 2019 roku przedstawiła argumenty przeciwko istnieniu tej planety – amplituda sygnału przypisywanego planecie zmieniała się w czasie, a pozostałości po jego odfiltrowaniu były znaczne. Autorzy zaproponowali formalnie lepsze rozwiązanie, według którego gwiazdę obiegają dwie planety o okresach około 607 i 773 dni, ale zaznaczyli, że taki układ jest dynamicznie niestabilny. Prawdopodobnym wyjaśnieniem obserwowanych sygnałów są oscylacje strefy konwektywnej gwiazdy, a nie planety.

Znaczenie kulturowe

W astrologii Aldebaran był postrzegany jako symbol pomyślności, twierdząc, że przynosi bogactwo. 5000 lat temu punkt równonocy wiosennej znajdował się w pobliżu Aldebarana, a w Persji gwiazda ta była jedną z czterech „Królewskich Gwiazd” lub „Strażników Nieba”; Camille Flammarion zapisał jej perską nazwę jako „Taschter”. Heliakalny zachód Aldebarana, przypadający na 21 kwietnia, był dla Starożytnych Rzymian momentem obchodzenia święta Parilia – stąd nazywali go Parilicium.

W hinduskiej astrologii dźjotisz Aldebaran znajduje się na granicy pomiędzy nakszatrami Rohini i Kryttika.

W języku chińskim znany jest jako chiń. 畢宿五; pinyin Bìxiùwŭ, co oznacza „piątą gwiazdę sieci”.

Zobacz też

Przypisy

Przeczytaj u przyjaciół: