Alchemia
Alchemia to przednaukowa praktyka, która łączy elementy obecnie występujące w takich dziedzinach jak chemia, fizyka, sztuka, semiotyka, psychologia, parapsychologia, metalurgia, medycyna, astrologia, mistycyzm oraz religia. Alchemicy dążyli do odkrycia metody transmutacji ołowiu w złoto (kamień filozoficzny), stworzenia lekarstwa na wszelkie dolegliwości (panaceum), eliksiru nieśmiertelności, a także sztucznego stworzenia życia ludzkiego (homunkulus). Można uznać alchemię za bezpośredniego przodka współczesnej chemii.
Alchemia symboliczna jest również częścią rytuału „wolnomularskiej podróży”, która symbolizuje m.in. ascezę prowadzącą do masońskiej gnosis – wiedzy dostępnej tylko dla wtajemniczonych.
Słowo alchemia wywodzi się z arabskiego al-kīmijāʾ (الكيمياء), które składa się z arabskiego rodzajnika określonego al- oraz prawdopodobnie greckiego χυμεία (chymeia, co oznacza „łączenie, stapianie”).
Historia alchemii
Alchemia ma swoje korzenie w starożytnym Egipcie, gdzie była początkowo związana z sztuką balsamowania zwłok. Jej znaczny rozwój miał miejsce za czasów władcy Egiptu, Ptolemeusza II Filadelfosa (285–246 p.n.e.), w Aleksandrii. To w tym okresie pojawiły się nowe idee alchemiczne, takie jak koncepcja kamienia filozoficznego i eliksiru życia. Philadelphos sam praktykował alchemię, a jego otoczenie tworzyło „cudowne mikstury” mające zapewniać zdrowie i długowieczność.
Wielkim adeptem alchemii był również Komanos, kapłan i nauczyciel Kleopatry (I wiek p.n.e.), która sama miała osiągnąć biegłość w tej dziedzinie.
Związana z Akademią Aleksandryjską była także Maria Prophetissa (Maria Prorokini), znana jako Żydówka (I wiek n.e.), której przypisuje się wynalezienie aparatu destylacyjnego (jako pierwsza go opisała).
W III wieku n.e. Egipcjanin Zosimos napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całą wiedzę alchemiczną. Dzieło to, choć nie miało większej wartości naukowej, opisywało metodę uzyskiwania octanu ołowiu(II) (cukru ołowianego), znanego z jego słodkiego smaku i trujących właściwości.
Samo słowo alchemia pochodzi z języka arabskiego. Muzułmańscy uczeni przyjęli kulturową spuściznę antyku, w szczególności pisma Arystotelesa, i znacząco rozwinęli medycynę oraz nauki przyrodnicze. Najbardziej znanym arabskim alchemikiem był Dżabir Ibn Hajjan (760–815), znany na Zachodzie jako Geber. W znaczący sposób zmodyfikował on teorię czterech żywiołów Arystotelesa, dodając do nich dwie „zasady bezpośrednie” (siarkę i rtęć), z których miały być zbudowane wszystkie metale. Uznawano, że manipulując tymi zasadami, można uzyskać dowolny metal, np. zmienić ołów w złoto. Jego następcą był perski alchemik Ar-Razi (850–925), znany w Europie jako Rhazes, a potem tadżycki uczony Ibn Sina (979–1037), znany jako Awicenna.
Dzięki muzułmańskim uczonym alchemia rozwinęła się również w średniowiecznej Europie, a jej przedstawicielami byli m.in. Albert Wielki oraz podpisujący się jako Geber tzw. Pseudo-Geber.
XVI wiek to kolejny etap rozwoju alchemii, reprezentowany przez takie postacie jak Georg Bauer (1494–1555), znany jako Agricolas, autor dzieła De re metallica (1556) oraz Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493–1541), znany jako Paracelsus. Oparł się on na dwuzasadowej koncepcji Dżabira Ibn Hajjana, dodając do siarki i rtęci trzecią zasadę: sól, co doprowadziło do sformułowania wpływowej koncepcji trójzasadowej. W XVI wieku alchemicy stali się modni na dworach królewskich, a dwór cesarza Rudolfa II Habsburga był otwarty na tajemne nauki alchemii, gdzie przebywał m.in. Michał Sędziwój – polski alchemik, który zasłynął jako prekursor odkrycia tlenu.
Zmierzch alchemii
Rozwój filozofii przyrody, badań empirycznych oraz aparatury w XVII wieku związany był z porzuceniem celów alchemii na rzecz ogólnych celów poznawczych. Przyczyniło się to do porzucenia klasycznych żywiołów i sformułowania idei pierwiastka chemicznego.
Historię chemii jako nauki oraz koniec alchemii datuje się na wydanie przez Roberta Boyle’a dzieła The Skeptical Chymist (1661), w którym wyraźnie oddzielił on chemię jako naukę od przednaukowych badań alchemicznych. Zauważył, że niektóre substancje, poddawane „wpływowi Wulkana” (podgrzewaniu), nie mogą zostać rozłożone na prostsze elementy, co podważało koncepcję czterech żywiołów. Choć jego pisma unikały radykalnych wniosków, sugerowały, że podstawowe elementy materii powinny być określane drogą eksperymentalną, a nie na podstawie filozoficznych spekulacji. Kluczowe znaczenie tej pracy polegało na wyraźnym oddzieleniu opisu wyników badań od ich filozoficzno-ezoterycznych interpretacji.
Interpretacja psychologiczna
Alchemiczną literaturę zbadał Carl Gustav Jung, twórca psychologii analitycznej. W wyniku jego analiz średniowieczne nauki alchemików zinterpretował jako symboliczne opisy procesów psychicznych, analogicznych do indywiduacji. Reakcje i substancje chemiczne odpowiadają nieświadomym treściom i procesom zachodzącym w psychice.
Alchemia a sztuka
W sztukach plastycznych można dostrzec wiele odniesień do tematu alchemii. Są to zarówno metody wytapiania metali, działania symboliczne, inicjacyjne i transgresyjne, a także działania demaskatorskie, zwane alchemią artystyczną.
Jednym z najbardziej znanych przedstawień w sztuce jest złota solniczka, znana jako Saliera, autorstwa Benvenuto Celliniego. Ten wyrób sztuki złotniczej przedstawia dwie postacie – męską i kobiecą, których przeplecione nogi symbolizują Morze i Ląd.
Powiązania między alchemią a sztuką można również znaleźć w pracach okultysty Eliphasa Levi.
Alchemia w sztuce współczesnej
W sztuce współczesnej odniesienia do alchemii zauważalne są u Josepha Beuysa, który uważał sztukę za „metodę łączenia dwóch światów: widzialnego i niewidzialnego” oraz za działanie alchemiczne. Jego performance często opierały się na obserwacji procesów chemicznych. W jednym z prowokacyjnych występów pt. „Topienie korony Cara” przetopił replikę złotej korony cara Iwana Groźnego, nadając metalowi formę zająca i słonecznej kuli. Po zakończeniu tego „alchemicznego występu” Beuys stwierdził, że korona, będąca symbolem tyranii, przekształciła się w symbol pokoju.
Do alchemii (do złota i ołowiu) nawiązuje także polski artysta Jarosław Kozakiewicz. W pracy „O granicach ciał” przedstawił ołowiane odlewy ludzkich organów zestawione z modelami dziewięciu planet Układu Słonecznego. Autor wskazuje, że ołów ma dla niego znaczenie alchemiczne, a „w kosmologii chińskiej ołów łączono z oddychaniem”. Według Pawła Możdżyńskiego w pracy Kozakiewicza widoczna jest „kosmizacja ciała ludzkiego”, co oznacza zestawienie mikrokosmosu ciała z makrokosmosem wszechświata, obecne od wieków w tradycji, także alchemicznej.
Polski artysta Marek Kijewski również nawiązał do idei transmutacji w performance „Kwiat jednej nocy”, podczas którego nałożony na jego skórę złoty pigment został usunięty za pomocą drucianego zmywaka, co miało na celu „odbóstwienie” jego postaci.
Motywy alchemii w literaturze
- Paulo Coelho „Alchemik”
- Robert Lipscombe „Drzewo Salamandry”
Przypisy
Bibliografia
Philip Ball: The Elements. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Natalia Stawarz. Alchemia: klucz do wszechwiedzy. „Histmag.org”, czerwiec 2019. [dostęp 2019-08-07]. brak numeru strony
Linki zewnętrzne
Tomasz Krok: Alchemia i alchemicy w XVI-wiecznej Polsce. historia.org.pl, 2012-12-27. [dostęp 2016-05-17].
Ewa Małecka: Zanim pojawiła się chemia. edupress.pl, 2004. [dostęp 2016-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-10)].
Łukasz Lamża, Alchemia i średniowieczny kosmos, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński, kanał „Copernicus” na YouTube, 30 grudnia 2017 [dostęp 2024-10-08].
Krzysztof Dołowy, Alchemia – tajemna i magiczna poprzedniczka chemii, kanał Nauka / Science SGGW na YouTube, 16 października 2020 [dostęp 2024-08-03].
Alchemy (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
