Albrecht Eusebius Wenzeslaus von Wallenstein
Albrecht Eusebius Wenzeslaus von Wallenstein (znany także jako Waldstein, cz. Albrecht Václav Eusebius z Valdštejna), urodził się 24 września 1583 roku w Heřmanicach, a zmarł 25 lutego 1634 roku w Chebie. Był czeskiego pochodzenia wódzem oraz politykiem, który działał w czasie wojny trzydziestoletniej.
Życiorys
Wallenstein przyszedł na świat w rodzinie drobnej szlachty w Heřmanicach, znajdujących się pod Jaromierzem, jako syn Wilhelma Wallensteina. Po stracie rodziców w wieku jedenastu lat został przygarnięty przez wuja Heinricha Slavata. Edukację rozpoczął w szkole braci czeskich w Košumberku, a od jesieni 1597 roku kontynuował naukę w protestanckim Gimnazjum Łacińskim w Złotoryi, wówczas w księstwie legnickim. W 1599 roku zajął się studiami na protestanckiej akademii w Altdorfie, niedaleko Norymbergi. Po śmierci swojego opiekuna wyruszył w Grand Tour do Włoch, gdzie prawdopodobnie studiował na uniwersytetach w Bolonii oraz Padwie.
Po zakończeniu nauki wstąpił do armii Rudolfa II na Węgrzech, gdzie służył pod dowództwem Giorgio Basty. W 1606 roku powrócił do Czech i poślubił bogatą wdowę, Lukrecję Nikossie von Landeck (1582–1614). Po jej śmierci odziedziczył majątek na Morawach, co umożliwiło mu sfinansowanie oddziału kawalerii składającego się z dwustu koni, który oddał do dyspozycji arcyksięcia Styrii, przyszłego króla Czech i cesarza Rzeszy, Ferdynanda II Habsburga, w trakcie wojny z Wenecją w 1617 roku. W 1623 roku ponownie wziął ślub, tym razem z Izabelą Katarzyną, córką hrabiego Karola von Harracha, cesarskiego ministra i członka Hofkriegsratu.
W 1627 roku cesarz Ferdynand II Habsburg sprzedał Wallensteinowi księstwo żagańskie. Pod jego rządami Żagań zyskał na znaczeniu, a Wallenstein sprowadził tam Jana Keplera, który prowadził obserwacje astronomiczne oraz meteorologiczne. Rozpoczął także budowę swojej rezydencji, co wiązało się z wyburzeniem 75 domów mieszkalnych, co spotkało się z negatywną reakcją mieszkańców, zwłaszcza że część budynków została zniszczona jedynie dla poprawy widoków.
Wojna trzydziestoletnia
Na początku wojny trzydziestoletniej, która wybuchła w wyniku rozruchów w Czechach (tzw. 2. defenestracja praska), Wallenstein opowiedział się po stronie katolickiego cesarza. Po tym, jak jego dobra zostały zajęte przez rebeliantów, uciekł do Wiednia, zabierając ze sobą znaczne sumy pieniędzy. Wystawił regiment ciężkozbrojnej jazdy i walcząc pod dowództwem Karola de Buquoya, wyróżnił się w walkach przeciw Mansfeldowi oraz armii Bethlena na Morawach. Odzyskał swoje dobra i po bitwie na Białej Górze zabezpieczył majątek matki oraz zajął część ziem protestanckich. Nowe posiadłości utworzyły znaczne terytorium w północnych Czechach, znane jako Frýdlant, a po serii militarnych sukcesów w latach 1622-1625 Wallenstein awansował do rangi księcia Friedlandu.
W 1626 roku Wallenstein zaproponował cesarzowi Ferdynandowi utworzenie armii, która miałaby walczyć z protestantami na północy i stanowić przeciwwagę dla armii księcia Tilly’ego. Dzięki zdobytej wcześniej renomie, wkrótce pod jego dowództwem walczyło 30 tysięcy żołnierzy, a liczba ta wzrosła do 50 tysięcy. Obie katolickie armie walczyły następnie przeciw Mansfeldowi w roku następnym.
Po rozbiciu Mansfelda pod Dessau, Wallenstein oczyścił Śląsk z resztek jego armii w 1627 roku. Jego siły spaliły i zniszczyły wiele śląskich miast i wsi, takich jak Prudnik, Głogówek, Żory, Pszczyna, Bytom, Rybnik, Koźle oraz Strzelce Opolskie. W tym czasie odkupił od cesarza księstwo żagańskie. Następnie dołączył do Tillyego, który walczył z Christianem IV Duńskim, za co otrzymał księstwo Meklemburgii, ponieważ jego dziedziczni książęta zostali wcześniej wygnani za pomoc danemu królowi Danii.
W 1628 roku nie udało mu się jednak zdobyć Strzałowa (ob. Stralsund), który otrzymał wsparcie szwedzko-duńskie. Uniemożliwiło to wojskom cesarskim zdobycie wybrzeża Bałtyku i przekreśliło szanse na stawienie czoła potędze morskiej państw skandynawskich (Danii i Szwecji) oraz Holandii. Dzięki geniuszowi Wallensteina udało się przynajmniej powstrzymać inwazję Danii w bitwie pod Wołogoszczą. Sytuacja stała się jeszcze bardziej skomplikowana, gdy po ogłoszeniu przez Ferdynanda II edyktu restytucyjnego do wojny przystąpiła Szwecja.
Osiągnięcia Wallensteina, jego ambicje oraz rekwizycje dokonywane przez jego wojska (armia Wallensteina nie pobierała żołdu z budżetu cesarskiego, żyła wyłącznie z łupów) przysporzyły mu wielu wrogów w obu obozach. Ferdynand II podejrzewał go o zamiar przejęcia władzy nad Świętym Cesarstwem Rzymskim, a jego doradcy namawiali go do odsunięcia Wallensteina. We wrześniu 1630 roku cesarz wydał odpowiednie rozkazy, a Wallenstein, po przekazaniu dowództwa nad armią Tilly’emu, udał się do Jičína, stolicy księstwa Friedlandu.
Jednakże wkrótce cesarz musiał prosić go o powrót. Sukcesy Gustawa Adolfa nad Tillym w bitwach pod Breitenfeldem w 1631 roku oraz nad rzeką Lech w 1632 roku (podczas której Tilly został ranny i zmarł) oraz zajęcie Monachium i Czech, wymagały zdecydowanego działania. Na wiosnę 1632 roku Wallenstein zorganizował nową armię i ruszył do akcji. Wypędził Saksończyków z Czech i obległ Gustawa Adolfa w Norymberdze, zmuszając go do odwrotu pod Alte Veste. W listopadzie wojska cesarskie przegrały bitwę pod Lützen, jednak Gustaw Adolf zginął w tym starciu. Wallenstein wycofał armię na zimowe kwatery do Czech.
Podczas kampanii w 1633 roku Wallenstein wykazywał wyraźną niechęć do atakowania wrogich wojsk. Przyczyną tego była m.in. zaawansowana forma syfilisu, którą nabawił się na Węgrzech w 1605 roku. Już wtedy planował przejście na stronę protestancką, uznając edykt Ferdynanda za błąd. Jego celem było „wymuszenie pokoju na cesarzu w interesie jedności Niemiec”. Do swoich planów wciągnął Saksonię, Brandenburgię, Szwecję i Francję, jednak nie spotkał się z ich odpowiednią reakcją. W tej sytuacji, obawiając się utraty wpływów na dworze cesarskim, podjął działania ofensywne przeciw Szwecji i Saksonii, odnosząc w październiku zwycięstwo pod Steinau. Następnie rozpoczął rozmowy z protestantami.
W grudniu ponownie udał się z armią na zimowe kwatery do Czech, w okolice Pilzna. W międzyczasie w Wiedniu narastały podejrzenia wobec Wallensteina o zdradę, a cesarz szukał sposobów, aby się go pozbyć. Sam Wallenstein był świadomy rosnącego zagrożenia, czuł się jednak pewnie, mając przekonanie o wsparciu ze strony armii. 24 stycznia 1634 roku cesarz podpisał tajny dokument, który odwoływał Wallensteina z zajmowanego stanowiska, a 18 lutego drugi, który zarzucał mu zdradę stanu. Dokument ten został opublikowany w Pradze. Pozbawiony poparcia armii, którego tak niedawno był pewien, Wallenstein zdał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, w jakim się znalazł i 23 lutego z kilkuset ludźmi udał się przez Pilzno do Chebu, mając nadzieję na spotkanie ze Szwedami księcia Bernharda. Podróżował w pozycji leżącej z powodu złego stanu zdrowia (ostatnie stadium kiły). Po przybyciu na miejsce został zamordowany przez kilku oficerów wiernych cesarzowi, prawdopodobnie działających na jego polecenie.
Ciało Wallensteina początkowo pochowano w Stříbře. W 1636 roku przewieziono je do klasztoru kartuzów w Valdicach. Po jego kasacie w 1785 roku, szczątki Wallensteina przeniesiono do Mnichovego Hradišta, gdzie spoczywają do dzisiaj.
Odniesienia w kulturze
Friedrich Schiller napisał dramat w trzech aktach oparty na życiu Wallensteina (Trylogia o Wallensteinie i wojnie trzydziestoletniej).
Jeden z wczesnych poematów symfonicznych Bedřicha Smetany nosi tytuł Obóz Wallensteina.
Pod koniec II wojny światowej w składzie armii niemieckiej miała powstać dywizja Waffen-SS Wallenstein, do czego ostatecznie nie doszło.
Przypisy
Bibliografia
Kazimierz Lepszy (red.): Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1968. Brak numerów stron w książce
William Weir: Fatal Victories. Hamden, Connecticut: Archon Books, 1993. ISBN 0-208-02361-5.
