Albrecht von Haller (16 października 1708, Berno – 12 grudnia 1777, tamże) był szwajcarskim lekarzem, fizjologiem, botanikiem oraz poetą, a także jednym z pionierów niemieckojęzycznego konserwatyzmu.
Życiorys
W latach 1723–1725 studiował nauki przyrodnicze, głównie botanikę i anatomię, pod kierunkiem Johanna Duvernoy na protestanckim uniwersytecie w Tybindze. W 1725 roku kontynuował naukę z zakresu anatomii i chirurgii na Uniwersytecie w Lejdzie, gdzie jego nauczycielem był znany profesor Herman Boerhaave. 23 maja 1727 uzyskał tytuł doctor medicinae. W Lejdzie Haller nawiązał znajomość z Johannem Gessnerem. Latem 1727 odbył podróż akademicką do Anglii (Londyn i Oxford), a następnie wyjechał do Francji, gdzie ponownie spotkał Gessnera w Paryżu.
W okresie zimowym 1727–1728 Haller i Gessner studiowali anatomię oraz doskonalili swoje umiejętności chirurgiczne w renomowanych szpitalach. Wiosną 1728 przenieśli się do Bazylei, aby uczestniczyć w wykładach z matematyki prowadzonych przez Johannesa Bernoulliego. Latem odbyli wspólnie podróż po Szwajcarii, co zaowocowało rosnącym zainteresowaniem Hallera florą alpejską oraz początkami jego zbiorów botanicznych, a także stworzeniem popularnego później poematu dydaktycznego „Die Alpen”. Utwór ten doczekał się 30 wydań i został przetłumaczony na angielski, francuski, włoski oraz łacinę. Zimą 1728–1729 Haller zastąpił w Bernie profesora anatomii J.R. Miega, a w 1729 osiedlił się tam na stałe, rozpoczynając praktykę lekarską. Bez powodzenia starał się o posadę medyka miejskiego oraz katedrę retoryki na lokalnej uczelni. W 1735 roku uzyskał jedynie nominację na bibliotekarza miejskiego, a w 1736 opuścił Berno. Ostatnie lata życia Hallera były naznaczone walką z chorobami. Jego synem był botanik Albrecht von Haller (1758–1823).
Osiągnięcia
W latach 1736–1753 Haller był profesorem medycyny, botaniki oraz anatomii na uniwersytecie w Getyndze, gdzie założył instytut anatomii oraz ogród botaniczny. Był również inicjatorem utworzenia w 1751 roku Akademii Nauk w Getyndze oraz jej pierwszym przewodniczącym.
W 1742 roku Haller opublikował „Enumeratio methodica stirpium Helveticae indigenarum”, w której opisał szwajcarską florę w tomie in-folio liczącym 830 stron i 24 plansze. Drugie wydanie jego dzieła, „Historia stirpium indigenarum Helvetiae”, ukazało się w 1768 roku, licząc 971 stron i 48 rycin. Wśród 1664 gatunków roślin kwiatowych oraz 822 gatunków roślin zarodnikowych, około 300 gatunków lub odmian zostało opisanych po raz pierwszy.
Wiedzę medyczną Haller zawarł w wielotomowym dziele „Elementa physiologiae corporis humani” (wyd. 1757–1766), które było wznawiane aż do początku XX wieku. Dzieło to stanowiło podstawy nowoczesnej fizjologii eksperymentalnej, a Haller jako pierwszy zdefiniował pojęcie fizjologii jako całości czynności zdrowego organizmu ludzkiego, wprowadzając nowe terminy takie jak drażliwość (irritabilitas) i czułość (sensibilitas). Uważał, że drażliwość dotyczy mięśni, a czułość nerwów. Wprowadził także pojęcia nadpobudliwości i nadwrażliwości.
W uznaniu jego osiągnięć medycznych Haller został uhonorowany tytułem doktora honoris causa oraz mianowany nadwornym medykiem dworu angielskiego. Mimo licznych ofert pracy na europejskich uczelniach, takich jak Utrecht czy Oxford, nigdy ich nie przyjął. W 1747 roku objął redakcję „Göttingischen Zeitungen von gelehrten Sachen”, odrzucając jednocześnie zaproszenie z Berlina. 23 kwietnia 1749 roku uzyskał szlachectwo od cesarza Franciszka I.
W 1753 roku Haller został Rathausammannem w Bernie, co pozwoliło mu powrócić do rodzinnego miasta na cztery lata. Następnie, w latach 1758–1762, zarządzał salinami w Roche w dystrykcie L’Aigle, a do 1763 roku pełnił funkcję wicegubernatora L’Aigle (obecnie w kantonie Vaud).
W 1764 roku Haller znów osiedlił się w konserwatywnym Bernie, gdzie dziewięciokrotnie bez powodzenia ubiegał się o mandat w tzw. Małej Radzie. Dopiero w 1769 roku, po kolejnym zaproszeniu do Getyngi na stanowisko kanclerza uniwersytetu, Berno w wyjątkowy sposób mianowało go dożywotnim asesorem sanitarnym z roczną pensją 400 koron.
Poglądy polityczne
Von Haller był zwolennikiem tradycyjnych, konserwatywnych poglądów politycznych i społecznych, zbliżonych do idei Justusa Mösera. Uważał, że radykalne poglądy oświeceniowych filozofów to „czyste zło”, krytykując ich bezkrytyczną wiarę w możliwości ludzkiego rozumu. Jego bratankiem był konserwatywny myśliciel polityczny Karl Ludwig von Haller (ur. 1768), który kontynuował idee wuja.
Dzieła
Dzieła naukowe (wybór)
- Erläuterungen zu Boerhaaves Institutiones (7 tomów), 1739-1744
- Enumeratio methodica stirpium Helveticae indigenarum (opis flory szwajcarskiej), 1742
- Icones anatomicae quibus praecipuae aliquae partes corporis humani delineatae proponuntur (…), Göttingen 1743-1754
- Primae lineae physiologiae in usum praelectionem academicarum, Göttingen 1747
- Opuscula botanica, Göttingen 1749
- Hermanni Boerhaave Methodus studii medici emaculata et accessionibus locupletata (…), Amsterdam 1751
- Opuscula anatomica, Göttingen 1751
- De partibus corporis humani sensilibus et irritabilibus, 1752
- Elementa physiologiae corporis humani (8 tomów), 1757-1766
- Historia stirpium indigenarum Helvetiae, 1768
Dzieła literackie
Powieści
- „Usong”, 1771
- „Alfred, König der Angelsachsen”, 1773
- „Fabius und Cato”, 1774
- „Tagebuch seiner Beobachtungen über Schriftsteller und über sich selbst”, 1787
- „Tagebucher seiner Reisen”, 1883
Poezje
- „Die Alpen”, 1729
- „Vom Ursprung des Übels”, 1734
- „Gedichte”, 1732
Przypisy
Bibliografia
Mała Encyklopedia Medycyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 384. ISBN 83-01-00200-X.
Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna. Wydawnictwa Gutenberg, Kraków, t. VI.; Moskwa 1993 ISBN 5-85167-008-8.
Ryszard Skarzyński, Konserwatyzm. Zarys dziejów filozofii politycznej. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 82, ISBN 83-87367-41-9.
Linki zewnętrzne
Albrecht von Haller, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-03] (ang.).
Pełny spis dzieł i opracowań
Szwajcarska nota biograficzna
