Albrecht Niedźwiedź

Albrecht Niedźwiedź, Albert I Brandenburski

Albrecht Niedźwiedź, znany również jako Albert I Brandenburski (niem. Albrecht der Bär, ur. około 1100, zm. 18 listopada 1170 w Stendal), odziedziczył po swoim ojcu tytuł hrabiego Ballenstedt i był także hrabią Aschersleben. Od 1157 roku pełnił funkcję pierwszego margrabi Brandenburgii, a w latach 1138-1142 był księciem Saksonii. Pełnił również funkcje margrabiego Marchii Łużyckiej (1123/25-1131) oraz margrabiego Marchii Północnej od 1134 roku, a także od 1140 roku hrabią Weimar-Orlamünde.

Pochodzenie i przydomek

Albrecht był synem Ottona Bogatego, hrabiego Ballenstedt, oraz Eiliki, córki Magnusa Billunga, księcia Saksonii, będącej wnuczką króla Węgier Beli I. Urodził się około 1100 roku, jednak dokładny rok i miejsce narodzin są nieznane. Jego imię to w rzeczywistości Adalbert. W Kronice Słowian, napisanej przez Helmolda tuż przed śmiercią Albrechta, znajduje się wzmianka o nim jako Alberto Urso (niedźwiedziu Alberta). To właśnie w tym kontekście współcześnie mógł być porównywany z Henrykiem Lwem, księciem Saksonii i Bawarii, który był największym rywalem Askanierów.

Margrabia Marchii Łużyckiej i Północnej

Po śmierci Henryka II z Eilenburga w 1123 roku, cesarz Henryk V przyznał Marchię Łużycką i Miśnieńską Wiprechtowi z Grójca (Groitzsch). W latach 1123/24, w sojuszu z księciem Lotarem Saksońskim, Albrecht zajął Marchię Łużycką bez zgody cesarza. Nie można określić, czy Albrecht uniknąłby surowych konsekwencji za ten czyn, gdyby nie śmierć cesarza i wybór Lotara III na tron niemiecki w 1125 roku, który stał się obrońcą Albrechta. Nowy monarcha zatwierdził aneksję Marchii Łużyckiej.

Po śmierci margrabiego Marchii Północnej, hrabiego Henryka ze Stade, w grudniu 1128 roku, Albrecht użył przemocy przeciwko hrabiemu Udo z Freckleben, nowemu margrabiemu. Albrecht, będący przedstawicielem rodu Askaniów, starał się przejąć Marchię Północną, eliminując Udo, kuzyna Henryka Pysznego. W marcu 1130 roku Udo z Freckleben został zamordowany przez ludzi Albrechta, co spowodowało utratę łask króla, który postanowił zakończyć nielegalne działania i w następnym roku odebrał Albrechtowi tytuł margrabiego Marchii Łużyckiej.

W latach 1132-1133, biorąc udział w pierwszej wyprawie do Włoch Lotara III, Albrecht częściowo odzyskał jego łaskę. Po śmierci margrabiego Marchii Północnej Konrada z Plötzkau w 1133 roku, Lothar, w kwietniu 1134 roku, obdarzył Albrechta Marchią Północną, co było w pełni legalnym aktem, ponieważ Marchia Północna była lennem cesarskim.

Książę Saksonii

W grudniu 1137 roku zmarł cesarz Lotar III, co skomplikowało sytuację, gdy nowy król Konrad III, pierwszy przedstawiciel dynastii Hohenstaufów, wszedł w konflikt z księciem saskim Henrykiem Pysznym, odbierając mu Bawarię i Saksonię.

Różne źródła historyczne przedstawiają różne wersje roszczeń Albrechta Niedźwiedzia do księstwa saskiego. Jedna z wersji sugeruje, że Albrecht opierał swoje roszczenia na prawie spadkowym od matki, co jednak nie było zgodne z ówczesnymi regulacjami, które nie uznawały praw mężczyzn z linii żeńskiej. Druga wersja wskazuje na prawa spadkowe po ojcu, Ottonie z Ballenstedt, który krótko pełnił funkcję księcia saskiego w 1112 roku. Z powodu niejednoznaczności w źródłach historycznych, nie można jednoznacznie określić podstaw roszczeń Albrechta. Możliwe, że wykorzystywał oba argumenty w zależności od sytuacji, opierając swoje roszczenia głównie na sile militarnej i wsparciu politycznym.

W 1138 roku Albrecht Niedźwiedź został przez Konrada obdarzony księstwem saskim, a 26 lipca 1138 roku po raz pierwszy nazwany księciem. W zachowanych dokumentach z tego okresu występuje jako „dux” (co należy przetłumaczyć jako „książę”).

Szybko jednak okazało się, że okres, w którym Albrecht mógł sprawować władzę księcia w Saksonii, dobiega końca. Liczni saskich możnowładcy, których głos nie został uwzględniony przy obsadzaniu tronu książęcego przez Konrada III, zaczęli walkę przeciwko Albrechtowi. W 1138 roku spalili Bernburg, siedzibę jego matki, a w 1140 roku zniszczyli zamek Anhalt, wypędzając go z ojczyzny. Mimo późniejszych prób powrotu do władzy, Albrecht nie potrafił sprostać roszczeniom Welfów do Saksonii i w 1142 roku musiał zrezygnować z księstwa saskiego. Ostatni raz określono go jako książę Saksonii 14 września 1141 roku w królewskim dokumencie w Kolonii.

Krucjata 1147 r.

W 1108 roku książęta i biskupi wschodnioniemieccy wezwali rycerstwo z zachodnich krajów cesarstwa do walki z pogańskimi Słowianami, podkreślając zarówno cele religijne, jak i materialne, takie jak zdobycie urodzajnych ziem. Nie wiadomo, czy wówczas apel ten spotkał się z jakimkolwiek odzewem.

Podobne wezwania powtórzyły się w trakcie drugiej krucjaty w 1147 roku. Za zgodą Bernarda z Clairvaux, znaczna część niemieckiego rycerstwa, szczególnie z Saksonii, zamiast udać się z Konradem III do Ziemi Świętej, podjęła wyprawę krzyżową przeciwko pogańskim Słowianom, kierując swoje uderzenie na wschodnią część Obodrytów oraz na resztki plemion wieleckich byłego Związku Lutyckiego, dotykając również Pomorzan zachodnich. Na czele krzyżowców stanęli książęta, w tym Henryk Lew, margrabia Albrecht, Konrad Wettin, margrabia Miśni, Mieszko, książę wielkopolski, oraz królowie duńscy Kanut V i Swen Grade.

Margrabia Albrecht Niedźwiedź odegrał kluczową rolę w tej krucjacie, będąc jednym z głównych inicjatorów wyprawy oraz dowódcą armii południowej, której liczebność szacowano na około 60 000 rycerzy (choć te liczby mogą być znacznie przesadzone). Marszruta armii Albrechta prowadziła od Magdeburga poprzez Hobolin, następnie ziemie Wieletów aż po twierdzę Dymin w Meklemburgii, którą oblegano. Część niemieckiego kontyngentu udała się na rekonesans pod Szczecin, który również był oblegany. Mimo spustoszenia najechanych ziem, wyprawa nie osiągnęła zamierzonych celów, a nawet skompromitowała się obleganiem chrześcijańskiego Szczecina.

Krucjata osłabiła jednak opór Słowian, otwierając drogę do dalszych podbojów niemieckich. Główny cel krucjaty, określony w wezwaniu Bernarda z Clairvaux oraz bulli papieża Eugeniusza III, nie został osiągnięty.

Powstanie Marchii Brandenburskiej

W Brennie, stolicy kraju Stodoran, około połowy XII wieku rządził książę znany jako Przybysław, który nosił także imię Henryk, co sugerowało jego chrześcijańskie pochodzenie. Nie mając potomka, obawiał się, że po jego śmierci kraj ponownie ulegnie pogaństwu, a słabe chrześcijaństwo zostanie zniszczone przez fanatyków Trzygłowa. Aby zapewnić przyszłość swojego ludu, Przybysław postanowił przekazać kraj silnemu niemieckiemu władcy, z którym utrzymywał dobre stosunki — margrabiemu Marchii Północnej, Albrechtowi Niedźwiedziowi. W latach 1125–1130 Przybysław był ojcem chrzestnym syna Albrechta, Ottona I, obdarzając chrześniaka Ziemią Suchą na południe od Haweli, co uczyniło tę ziemię własnością domu askańskiego. Wpływy margrabiego w Brennie rosły za życia Przybysława, jednak jego plany napotkały opór wśród poddanych. Według niepewnych informacji kronikarskich, Przybysław miał uzyskać koronę królewską od cesarza Lotara III na początku 1134 roku. Po jego śmierci w 1150 roku, wdowa przez trzy dni ukrywała fakt zgonu, wysyłając jednocześnie posłów do margrabiego z prośbą o natychmiastowe zajęcie grodu. Po jego zajęciu, Albrecht musiał stawić czoła nowym problemom, w tym pojawieniu się pretendenta do władzy, Jaksy, krewnego Przybysława, który był władcą plemienia Sprewian.

Jaxa przejął Brennę między 1150 a 11 czerwca 1157 roku, jednak żadne źródło nie podaje dokładnej daty. Przejęcie Brenny można interpretować jako rywalizację polsko-niemiecką o kontrolę nad krajem Stodoran. Polska nie była jednak w stanie skutecznie wesprzeć Jaksę, a Albrecht, w porozumieniu z arcybiskupem magdeburskim, po długim oblężeniu zmusił załogę księcia Jaksy do kapitulacji. Dzień kapitulacji Brenny — 11 czerwca 1157 roku — uznawany jest za dzień narodzin Marchii Brandenburskiej.

Pierwszy dokument, w którym Albrecht Niedźwiedź nazywa siebie „Margrabią Brandenburgii”, pochodzi z 3 października 1157 roku, wydanego w Werben nad Łabą w Altmark. Kilka tygodni później ponownie określił się jako margrabia brandenburski w dokumencie wystawionym dla zakonu premonstratensów w Leitzkau, spędzając Boże Narodzenie 1157 roku w Magdeburgu na dworze cesarza Fryderyka I Barbarossy. Ponadto Albrecht posiadał pieczęć od 1159 roku z napisem ADALBERTVS D[E]I GRA[TIA] BRANDENEBVRCHGENSIS MARCHIO (Adalbert, z łaski Bożej margrabia brandenburski).

Z tych okoliczności wynika, że Albrecht Niedźwiedź zasługuje na miano założyciela Marchii Brandenburskiej.

Albrecht Niedźwiedź a Polska

Wyprawa Konrada III do Polski w 1146 roku miała miejsce na prośbę Władysława Wygnańca, który poprosił o pomoc przeciw juniorom. Konrad, mając na uwadze niedawną pomoc udzieloną swojemu szwagrowi, księciu Władysławowi czeskiemu, nie mógł odmówić wsparcia polskiemu księciu. Nie zaangażował się jednak zbyt mocno, pozostawiając rozwój sytuacji swojemu otoczeniu, które sprzyjało interesom młodszych książąt polskich. W sierpniu 1146 roku Konrad wyruszył z wyprawą na juniorów polskich, jednak rzeka Odra powstrzymała go przed sforsowaniem jej przejścia. Konrad był otwarty na układy i uznanie status quo. W tej sytuacji margrabia Marchii Północnej Albrecht Niedźwiedź i margrabia miśnieński Konrad wystąpili jako wpływowi rzecznicy młodszych polskich książąt.

Ostatecznie Konrad III zgodził się na okup pieniężny oraz obietnicę stawienia się książąt polskich na jego dworze w odpowiedzi na cesarskie wezwanie, pozostawiając ich przy władzy w Polsce. Wyprawa cesarska zawróciła, a Władysław został osadzony przez Konrada na zamku w Altenburgu. Konrad był zajęty drugą krucjatą, co uniemożliwiło mu dalszą pomoc w kolejnych latach.

6 stycznia 1148 roku w Kruszwicy miało miejsce znaczące spotkanie, które wpłynęło na losy zarówno dynastii Piastów, jak i Askanierów. W źródłach pisanych z tego dnia wspomniano o uczestnictwie najstarszego syna Albrechta Niedźwiedzia, Ottona, arcybiskupa Fryderyka z Magdeburga oraz książąt polskich Bolesława IV i Mieszka III. Wówczas Judyta, siostra obu polskich książąt, została wyznaczona na małżonkę dla młodego Askaniera, Ottona, który występował jako margrabia. Spotkanie miało na celu prawdopodobnie porozumienie Sasów z Polakami w kontekście podboju ziem Słowian połabskich. Albrecht Niedźwiedź mógł uczestniczyć w tym wydarzeniu, podkreślając znaczenie sojuszu między dynastią Askańską a Piastami. Małżeństwo Judyty z Ottonem miało wzmocnić sojusz, co było istotne dla obu stron — Piastowie potrzebowali wpływowego sojusznika, a Albrecht Niedźwiedź musiał mieć pewność, że Polacy nie przeszkodzą mu w realizacji planów podboju. Ostatecznie Askanierzy osiągnęli swój cel w 1157 roku, tworząc Marchię Brandenburską z podbitych terenów oraz ziem Marchii Północnej.

Albrecht Niedźwiedź i Henryk Lew

Hrabia Plötzkau, Bernard, jako ostatni ze swojej rodziny, zginął 26 października 1147 roku w krucjacie króla Konrada III. To zaostrzyło napięcia między Albrechtem Niedźwiedziem a Henrykiem Lwem, obaj rościli sobie prawo do jego majątku na wschodnich obrzeżach Harzu, a król nie był w stanie rozstrzygnąć tego sporu. Dodatkowo w styczniu 1152 roku zamordowany został hrabia Hermann II z Winzenburga wraz ze swoją żoną Liutgardą ze Stade, którzy nie mieli syna. Oboje również mieli swoich pretendentów do dziedzictwa, a Albrecht mógł powoływać się na prawo do dziedziczenia przez krewnych, jeśli jego żona Zofia rzeczywiście była siostrą zamordowanego. Henryk Lew, jak w przypadku hrabstw Stade i Plötzkau, mógł argumentować, że po bezdzietnej śmierci hrabiego jego majątek i prawa powinny przypaść księciu. To doprowadziło do kolejnych walk między nimi, które według kronik miały miejsce w zachodniej części Harzu. Cesarz Fryderyk Barbarossa zdołał załagodzić spór o dobra Plötzkau i Winzenburg dopiero przy drugim podejściu w 1152 roku: Henryk Lew otrzymał cenniejszą część, podczas gdy Albrecht Niedźwiedź musiał zadowolić się hrabstwem Plötzkau.

Podczas zjazdu dworskiego w Norymberdze w sierpniu 1163 roku, cesarz Fryderyk I Barbarossa powstrzymał króla Władysława z Czech, książąt Welfa VI oraz Henryka Jasomirgotta z Austrii przed przystąpieniem do sojuszu wojskowego przeciwko Henrykowi Lwu. Sojusz ten był inicjatywą Albrechta Niedźwiedzia, palatyna Adalberta z Sommerschenburga, landgrafa Ludwika z Turyngii oraz biskupa Udo z Naumburga. Mimo że cesarzowi udało się chwilowo zniweczyć plany sojuszników, przyczyny konfliktu nie zostały wyeliminowane.

Już w 1164 roku Albrecht Niedźwiedź i Adalbert z Sommerschenburga zawarli nowe przymierze przeciwko Henrykowi Lwu, które jednak zakończyło się niepowodzeniem z powodu bierności Albrechta. Adalbert musiał poddać zamek Lauenburg, co umocniło pozycję Henryka Lwa. Wsparcie Henryka przez cesarza Fryderyka skutecznie powstrzymywało jego przeciwników. Jednak przygotowania cesarza do czwartej wyprawy do Włoch w 1166 roku ponownie ożywiły konspirację.

W tym czasie arcybiskup Wichmann z Magdeburga oraz biskup Hermann I z Hildesheim stworzyli koalicję z landgrafem Ludwikiem II z Turyngii, Albrechtem Niedźwiedziem oraz jego synami i zięciem Ottonem, margrabim Miśni. Sojusz ten objął całą północną część Niemiec aż po Ren. W 1167 roku do koalicji dołączył arcybiskup Rainald z Kolonii. Jednak niespodziewana śmierć Rainalda pod Rzymem uratowała Henryka Lwa przed klęską.

Jesienią 1167 roku cesarz wysłał arcybiskupa Christiana z Moguncji, aby negocjował rozejm w Saksonii oraz sprowadził wsparcie wojskowe do Włoch. Po powrocie Fryderyka I do Niemiec w marcu 1168 roku, jego przeciwnicy odmówili stawienia się na sejmie w Würzburgu, co doprowadziło do intensywnych mediacji zakończonych rozejmem we Frankfurcie 1 czerwca 1168 roku.

W październiku 1168 roku zmarł arcybiskup Hartwig z Bremy, co spowodowało konflikt o jego sukcesję między kanonikiem Zygfrydem, synem Albrechta Niedźwiedzia, a dziekanem Otbertem. Cesarz Fryderyk interweniował, usuwając obu pretendentów i mianując na arcybiskupa prowosta Balduina z Halberstadt. Ponowne wsparcie cesarza dla Henryka Lwa przedłużyło konflikt, który zakończył się dopiero po śmierci Albrechta Niedźwiedzia w listopadzie 1170 roku. Dzięki interwencji cesarza na sejmie w Erfurcie w czerwcu 1170 roku oraz śmierci największego przeciwnika Henryka Lwa, konflikt w Saksonii został zakończony, przynosząc długo oczekiwany pokój.

Następstwo po Albrechcie

Niewiele wiadomo o pochodzeniu Zofii, żony Albrechta Niedźwiedzia. Uważa się, że była siostrą Beatrycze II, ksieni cesarskiego klasztoru św. Serwacego w Quedlinburgu, a jej pochodzenie związane jest z domem Winzenburg. Dowody na to pochodzenie obejmują podobieństwo imienia drugiego syna Albrechta do potencjalnego ojca Zofii, Hermanna z Winzenburga, oraz intensywne, aczkolwiek nieudane, roszczenia Albrechta do dziedzictwa Winzenburga po bezdzietnej śmierci Hermanna II. Te dowody oraz brak źródeł na ten temat sugerują, że Zofia pochodziła z średniej szlachty. Data ich małżeństwa jest nieznana; narodziny najstarszego syna Ottona datuje się na lata 1123-1125. Albrecht i Zofia mieli siedmiu synów oraz od trzech do sześciu córek.

Mieli następujące dzieci:

Otton (Otto) I (ur. ok. 1130, zm. 7 marca 1184) – margrabia brandenburski
Hrabia Hermann I Orlamünde (zm. 1176)
Zygfryd (zm. 24 października 1184) – biskup Brandenburga od 1173 roku, arcybiskup Hamburga-Bremy od 1179 roku
Henryk (zmarły po 1185), kanonik w Magdeburgu
Hrabia Albert Ballenstedt (zm. 1171)
Hrabia Dietrich Werben (zmarły po 5 września 1183)
Bernard III (ur. ok. 1140, zm. w lutym 1212) – hrabia Anhaltu od 1170 i książę Saksonii od 1180
Jadwiga (d. 1203), żona Otto Bogatego

Przypisy

Bibliografia

Opracowania

Robert F.R.F. Barkowski, Krucjata połabska 1147, wyd. I, Warszawa: Bellona, 2017, s. 216, ISBN 978-83-11-14446-0.
Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocław 2010, ISBN 978-83-04-05035-8.
Encyklopedia Gazety Wyborczej, wyd. Mediasat Poland, Kraków, tom 1, s. 804, ISBN 83-89651-36-X.
Gregor Faltl, König Konrad III. und die Konflikte um Bayern und Sachsen, Saarbrücken: 2023, s. 384.
Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, T. I, Kraków 1995.
Darius von D. Guttner-Sporzyński, Święte Wojny Piastów, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2017, s. 304, ISBN 978-83-01-19327-0.
Historia Pomorza, Gerard G. Labuda (red.), wyd. Tom I, część II, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1969, s. 65-66.
Joachim J. Ehlers, Heinrich der Löwe. Der ehrgeizige Welfenfürst, wyd. Theiss, Berlin 2021, s. 507.
Jonathan R.J.R. Lyon, Princely Brothers and Sisters, wyd. I, London: Cornwll University Press, 2013, s. 294, ISBN 978-0-8014-5130-0.
Marzec A., Judyta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 97–99.
Christoph Ch. Mielzarek, Albrecht der Bär und Konrad von Wettin, wyd. I, Köln: Böhlau Verlag GmbH & Cie, Lindenstraße, 2020, s. 368, ISBN 978-3-412-51871-4.
Lutz Partenheimer, Albrecht der Bar, Konrad III. und die Partei Heinrichs des Stolzen im Kampf um das Herzogtum Sachsen (1138-1142), [w:] Mitteilungen des Vereins für Anhaltische Landeskunde, Potsdam: 1995, s. 78-112.
Lutz Partenheimer, Albrecht der Bar, Jaxa von Kopenick und der Kampf um die Brandenburg in der Mitte des 12. Jahrhunderts, [w:] Forschungen zur brandenburgischen und preußischen Geschichte, Potsdam: 1994, s. 44.
Lutz Partenheimer, Albrecht der Bär und die Entstehung Brandenburgs (Märkische Lebensläufe Band 1), Berlin: 2021, s. 160, ISBN 978-3-9480-5215-7.
Jerzy Strzelczyk, Brandenburgia, Warszawa: 1975, s. 476.
Artur A. Szrejter, Pod pogańskim sztandarem, wyd. I, Warszawa: Instytut Wydawniczy ERICA, 2014, s. 360, ISBN 978-8364-185-588.
Ernst W.E.W. Wies, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, wyd. I, Warszawa: PIW, 1996, s. 348.
Benedykt B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008, s. 620, ISBN 978-83-7436-148-4.

Opracowania online

Siegfried von Ballenstedt: Erzbischof von Bremen (1179-1184), [w:] Genealogie Mittelalter: Mittelalterliche Genealogie im Deutschen Reich bis zum Ende der Staufer: Materialsammlung [on-line]. [dostęp 2024-04-15].
Lutz Partenheimer: Die Kriege Albrechts des Bären. [dostęp 2024-04-15].