Albrecht Hohenzollern
Albrecht Hohenzollern (niem. Albrecht von Brandenburg-Ansbach; urodził się 17 maja 1490 w Ansbachu, zmarł 20 marca 1568 w Tapiewie) był 37. i ostatnim wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego przed sekularyzacją tego państwa, sprawującym władzę w latach 1511–1525. Opuszczając zakon wraz z liczną grupą rycerzy, praktycznie zakończył jego działalność w Prusach. 10 kwietnia 1525 złożył hołd lenny królowi Polski, Zygmuntowi Staremu, w Krakowie (znanym później jako hołd pruski) i od tej pory, aż do swojej śmierci w 1568 roku, rządził jako książę w dawnym państwie zakonnym, przemianowanym na Prusy Książęce, będąc także kanonikiem gnieźnieńskiej kapituły katedralnej.
W 1525 roku stał się głową pierwszego protestanckiego państwa (podlegającego Polsce), którego oficjalnym wyznaniem był luteranizm.
Pochodzenie
Albrecht przyszedł na świat 17 maja 1490 w Ansbach, w regionie Frankonii. Był synem Fryderyka Hohenzollerna oraz Zofii Jagiellonki – córki Kazimierza Jagiellończyka i siostry Zygmunta Starego. Od najmłodszych lat był przeznaczony do służby duchownej.
Kariera w zakonie krzyżackim
W zakonie krzyżackim Albrecht występował jako Albrecht von Brandenburg-Ansbach. 13 lutego 1511 został wybrany na wielkiego mistrza, uzyskując poparcie cesarza Maksymiliana I. Jako wielki mistrz zlikwidował urzędy wielkiego szpitalnika oraz wielkiego szafarza, które istniały w zakonie przez setki lat.
W Prusach Krzyżackich zachodziły procesy laicyzacji wśród braci zakonnych oraz wyższego duchowieństwa diecezjalnego, mimo że zewnętrzne pozory religijności były nadal utrzymywane. W 1519 roku odbyła się wielka procesja wielkopostna, w której obok Albrechta brali udział jego brat Wilhelm, książę brunszwicki Erich, a także biskupi sambijski i pomezański. W tym samym roku Albrecht odbył pielgrzymkę do Świętej Lipki, gdzie znajdowała się kaplica, do której dotarł z Królewca, a następnie pieszo przebył cztery mile pruskie (około 30 km).
W latach 1519–1521 Albrecht prowadził ostatnią, samodzielną wojnę zakonu krzyżackiego z Polską, zakończoną niekorzystnym dla zakonu rozejmem.
Dwór Albrechta, złożony z 400 osób, bardziej przypominał dwór monarchy niż rycerza zakonnego. Na zamku w Królewcu organizowane były turnieje rycerskie oraz inne zabawy, jak w królewskich rezydencjach. Albrecht nawiązał kontakt z Marcinem Lutrem, z którym rozmawiał w latach 1523 i 1524. W 1524 roku katolicki biskup sambijski Georg von Polentz przeszedł na luteranizm i objął nowo utworzoną diecezję luterańską w Królewcu, co stało się pierwszą oficjalnie uznaną przez Lutra strukturą tego Kościoła w Europie. W wyniku sekularyzacji państwa krzyżackiego w 1525 roku utworzono Prusy Książęce. Proces ten nie był akceptowany przez cesarzy i książąt niemieckich, co zmusiło Albrechta do szukania wsparcia w Krakowie.
Hołd pruski
W 1525 roku zakończył się czteroletni rozejm po wojnie z Polską z lat 1519–1521. Albrecht zdawał sobie sprawę, że w przypadku ewentualnej wojny nie uzyska wsparcia z Rzeszy, co z góry przesądzało jej wynik. Nie miał więc innego wyjścia, jak złożyć hołd lenny królowi Zygmuntowi, postanowił to jednak uczynić jako świecki książę.
W marcu 1525 roku w Wrocławiu prowadzone były pertraktacje pomiędzy królem Polski, senatorami Korony, księciem Albrechtem oraz przedstawicielami stanów pruskich. Traktat pokojowy został podpisany 8 kwietnia 1525 w Krakowie przez króla, Albrechta, księcia Fryderyka legnickiego oraz margrabiego Jerzego von Hohenzollerna. Następnego dnia, na oddzielnych dokumentach, ratyfikowano postanowienia traktatu przez delegację stanów pruskich oraz przedstawicieli zakonu z Prus Krzyżackich. 10 kwietnia 1525 roku na rynku krakowskim Albrecht złożył uroczysty hołd.
Rządy Albrechta jako świeckiego księcia
Jako książę, Albrecht (w Polsce używano również spolszczonej formy jego imienia – Albert), 28 maja 1525 roku przyjął w Królewcu hołd od swoich poddanych, w tym od byłych braci zakonnych, którzy masowo zrzucali białe krzyżackie płaszcze, stając się zwykłymi świeckimi rycerzami, poddanymi księcia Albrechta. Zakon przetrwał w Niemczech, co wpływało na wrogie nastawienie cesarstwa wobec księcia. W tym samym roku stłumił powstanie chłopskie w Sambii.
Albrecht pozostawał lojalnym lennikiem Polski przez cały okres swojego panowania. Pełnił funkcję doradcy króla Polski w sprawach bałtyckich. Książę marzył o polskim tronie i, jak się wydaje, w tym celu utrzymywał szerokie kontakty z politykami ówczesnej Rzeczypospolitej oraz był mecenasem polskich uczonych i artystów. W 1543 roku zalecił staroście z Ełku ochronę dzikich koni.
W 1544 roku książę Albrecht założył w Królewcu uniwersytet nazwany jego imieniem (Uniwersytet Albertyna), któremu w 1560 roku król Zygmunt August nadał takie same prawa, jak miała Akademia Krakowska.
Albrecht był protektorem luteranizmu w I Rzeczypospolitej. Ufundował wiele stypendiów dla młodzieży protestanckiej na uniwersytecie królewieckim, a także hojnie wspierał katolickiego Jana Kochanowskiego, dając mu stypendium w wysokości 50 srebrnych marek. W 1553 roku, dzięki jego wsparciu, Stanisław Murzynowski ukończył pierwszy przekład Nowego Testamentu na język polski. Na dworze książęcym w Królewcu gościł jako dworzanin syn Mikołaja Reja, a Jan Kochanowski odwiedzał go w latach 1551, 1552 i 1555, prawdopodobnie wtedy napisał hymn „Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary”. Dbał również o rozwój literatury religijnej w językach litewskim i pruskim (pastor Abel Will z Pobethen), a sam tworzył pieśni kościelne.
Małżeństwa i dziedzictwo
Albrecht był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną, z którą wziął ślub 1 lipca 1526 roku, była Dorota Oldenburg, córka króla Danii i Norwegii Fryderyka I oraz Anny Hohenzollern. Para miała sześcioro dzieci:
- Anna Zofia (1527–1591) – żona księcia Meklemburgii Jana Albrechta I
- Katarzyna (1528)
- Fryderyk Albrecht (1529–1530)
- Lucia Dorota (1531–1532)
- Lucia (1537–1539)
- Albrecht (1539)
Drugą żoną Albrechta, od 1550 roku, była Anna Maria, córka Eryka I Starszego, księcia brunszwickiego oraz Elżbiety Hohenzollern. Z tego małżeństwa urodzili się:
- Elżbieta (1551–1596)
- Albrecht Fryderyk (1553–1618) – książę w Prusach
Albrecht zmarł 20 marca 1568 roku w Tapiawie (niem. Tapiau, ros. Gwardiejsk w obecnym obwodzie królewieckim) i został pochowany w Królewcu. W zniszczonej podczas II wojny światowej katedrze sambijskiej (od 1525 roku luterańskiej) zachowała się część pomnika grobowego księcia Albrechta z 1572 roku na wschodniej ścianie prezbiterium. Wcześniej przy południowej ścianie prezbiterium pochowana została pierwsza żona Albrechta – Dorota Duńska (epitafium z 1549 roku). W prezbiterium znajduje się również częściowo zniszczone (wykonane w alabastrze) epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony Anny Marii.
Genealogia
Zobacz też
Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Hohenzollerna i jego żony Anny Marii
Przypisy
Bibliografia
Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0. Brak numerów stron w książce.
Stanisław Bodniak, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 48–52.
Linki zewnętrzne
JulianJ. Bartoszewicz, Albert Starszy, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 332–336. Encyklopedia Orgelbranda
Albrecht Hohenzollern – dokumenty w bibliotece Polona
