Albrecht Dürer (wym. ˈalbʁɛçt ˈdyːʁɐ, ur. 21 maja 1471 w Norymberdze, zm. 6 kwietnia 1528 tamże) był niemieckim artystą, który zasłynął jako malarz, grafik oraz rysownik, a także jako teoretyk sztuki. Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli niemieckiego renesansu.
== Życiorys ==
=== Dzieciństwo i młodość ===
Ojciec Dürera, również imieniem Albrecht, pochodził z węgierskiej wsi Eytas. W 1455 roku osiedlił się w Norymberdze, gdzie rozpoczął pracę jako złotnik. W 1467 roku ożenił się z Barbarą Holper, córką swojego mistrza. Z osiemnaściorga dzieci, Albrecht był trzecim w kolejności. Jego brat, Hans Dürer, również związał swoje życie ze sztuką, pracując na dworze króla Zygmunta Starego w Krakowie. Albrecht Dürer (ojciec) wprowadził syna w tajniki złotnictwa już od najmłodszych lat. Dzięki temu młody Albrecht od samego początku miał okazję poznać techniki rzemieślnicze, które wykształcił pod okiem mistrzów niderlandzkich. Poznał sztukę inspirowaną dziełami Jana van Eycka i Rogera van der Weyden, a także technikę rytu, co miało istotny wpływ na jego przyszły rozwój artystyczny. W tym okresie powstało jego popiersie, które narysował w wieku 13 lat (1484, Albertina, Wiedeń) oraz Madonna z dwoma aniołami (1485). W latach 1485–1490 uczył się u norymberskiego malarza Michaela Wolgemuta.
W okresie od Wielkanocy 1490 do Zielonych Świątek 1494 Dürer podróżował przez Górną Nadrenię. Była to jego pierwsza z trzech wielkich podróży, której szczegóły nie są do końca znane. Możliwe, że odwiedził Niderlandy, Westfalię bądź Palatynat, zanim w 1491 roku dotarł do Alzacji. W Colmarze nie udało mu się spotkać z zmarłym 2 lutego 1491 roku Martinem Schongauerem, znanym grafikiem, po czym wrócił do Bazylei, gdzie gościł u brata Schongauera, Georga.
Jesienią 1493 roku Dürer opuścił Bazyleę i przybył do Strasburga. Jego pobyt w tym mieście jest potwierdzony m.in. przez drzeworyt w Opus speciale Missarum Grüningena, opublikowany w listopadzie 1493. Wkrótce potem wezwano go do powrotu do rodzinnego miasta, ponieważ po 18 maja 1494 roku był już w Norymberdze, gdzie 7 lipca 1494 roku poślubił piękną i zamożną Agnes Frey (zm. 1539), córkę norymberskiego mieszczanina. W następnych latach, do 1500 roku, stworzył serię małych pejzaży w akwareli, inspirowanych rodziną Norymbergi oraz podróżą do Wenecji, którą odbył jesienią 1494 roku, a zakończył w maju 1495.
=== Lata 1497–1505 ===
Dürer uzyskał niezależność artystyczną w 1497 roku. W tym pierwszym etapie swojej kariery stworzył kilka portretów oraz kilka autoportretów (zob. autoportrety Albrechta Dürera). Z 1500 roku pochodzi mały obraz Chrystusa na krzyżu (obecnie w Galerii Drezdeńskiej), charakteryzujący się niezwykłą finezją wykonania, oraz detale ołtarzy w Dreźnie (Maria z Dzieciątkiem i Ukrzyżowanie Chrystusa).
Jednak głównie poświęcał czas grawiurom i drzeworytom – rycinom dla książek. Szybko zajął się miedziorytnictwem: pierwszy datowany sztych pochodzi z 1497 roku, ale istnieją także starsze, niedatowane. Z tego okresu pochodzi również cykl Apokalipsa (Apocalypsis cum figuris, 1498) – składający się z piętnastu drzeworytów oraz miedzioryt Adam i Ewa.
=== Podróż do Wenecji 1505–1506 ===
Jesienią 1505 roku Dürer wyruszył w drugą podróż do Wenecji, gdzie już wówczas działali najwybitniejsi mistrzowie szkoły weneckiej: Tycjan, Giorgione, Palma il Vecchio oraz Giovanni Bellini, który najbardziej wpłynął na artystę.
Choć wcześniej jego pierwsze studia i prace nauczyły go doceniać wartość poprawności oraz wierności rysunku rzeczywistości, w Wenecji olśniła go niesamowita głębia i potencjał kolorystyki. Niemieccy kupcy zamówili dla kościoła św. Bartłomieja duży obraz Matki Boskiej Różańcowej, który później został zakupiony przez cesarza Rudolfa II i przekazany do Klasztoru Strachowskiego (1506, Galeria Narodowa, Praga). Obraz przedstawia ukoronowanie Madonny przez dwóch aniołów, gdzie Maria wręcza cesarzowi wieniec z róż, a Dzieciątko Jezus – Papieżowi, podczas gdy św. Dominik i liczni aniołowie otaczają zgromadzonych ludzi. W mocno zniszczonym przez przemalowania dziele wyraźnie dostrzega się wpływy weneckie.
Mimo że Dürer zdobył rozgłos w Wenecji, a rada miejska była gotowa zapłacić 200 dukatów za roczny pobyt w mieście, pod koniec 1506 roku opuścił Włochy i wrócił do domu.
=== Lata 1506–1514 ===
==== Malarstwo ====
Jednymi z pierwszych dzieł Dürera po powrocie z Włoch były portret młodzieńca (1507, obecnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu) oraz dwa obrazy przedstawiające Adama i Ewę w Raju (namalowane w 1507 roku na zamówienie rajców norymberskich), wzorowane na wcześniejszym miedziorycie, w którym artysta za pomocą techniki malarskiej wypracował kanon piękna człowieka.
W latach 1507 i 1508 pracował nad obrazem zamówionym przez elektora saskiego księcia Fryderyka Mądrego dla kolegiaty w Wittenberdze (obecnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), przedstawiającym mękę dziesięciu tysięcy chrześcijan za króla perskiego Sapora. Po jego ukończeniu Dürer zajął się słynnym Wniebowzięciem NMP, które zamówił Jakub Heller do ołtarza kościoła Dominikanów we Frankfurcie nad Menem. Obraz przyniósł zakonnikom znaczne dochody, ponieważ był pokazywany za opłatą. Po tym, jak cesarz Rudolf bezskutecznie oferował zań 100 000 guldenów, został on zakupiony przez elektora saskiego Maksymiliana I za 1000 talarów. Niestety, zginął w wyniku wielkiego pożaru zamku w Monachium w 1673 roku. Kopia autorstwa Paula Juvenela znajduje się w Saalhof we Frankfurcie nad Menem, w pobliżu zachowanego skrzydła (dziś Historisches Museum). Obraz przedstawia Maryję, przenoszoną przez anioła z ziemskiego życia do niebiańskiej chwały. Bóg Ojciec i Syn z miłością przyjmują ją i nakładają na jej głowę koronę. Apostołowie z niedowierzaniem patrzą na pusty grób. W tym dziele Dürer sportretował siebie: w drugim planie obrazu opiera się o tablicę, na której widnieje napis: „Albertus D. Alemanus faciebat post Virginis partum 1509”.
Albrecht Dürer pracował także na zlecenie cesarza Maksymiliana I. W latach 1511–1513 namalował reprezentacyjne portrety cesarskie dla Norymbergi; obrazy te są wyjątkowo niepodpisane. Dzięki nim miasto chciało potwierdzić swoje prawo do przechowywania insygniów władzy. Karol Wielki został przedstawiony w szacie cesarskiej, z mieczem w prawej ręce i jabłkiem królewskim w lewej, zaś Cesarz Zygmunt – odwrotnie. Obydwa obrazy znajdują się obecnie w zbiorach Niemieckiego Muzeum Narodowego w Norymberdze (Germanisches Nationalmuseum).
Do najważniejszych dzieł z 1511 roku należy słynne dzieło na drewnie: Adoracja Trójcy Świętej, pierwotnie namalowane dla Brüderhaus w Landau, a później (około 1600 roku) przekazane przez norymberską radę miejską cesarzowi Rudolfowi (obecnie w Kunsthistorisches Museum, Wiedeń). W dolnej części tego mistrzowsko namalowanego obrazu Dürer umieścił swoje podobizny w postaci antycznej figury trzymającej tablicę z łacińskim napisem.
Uważa się, że Dürer namalował również portret Caritas Pirckheimer, z którą prowadził korespondencję.
==== Grafika ====
W tym okresie Dürer opublikował, oprócz mniejszych drzeworytów i miedziorytów, trzy większe serie ksylografów, które świadczą o bogatej inwencji artysty i należą do najwybitniejszych dzieł norymberskiego mistrza: Mała Pasja, Duża Pasja oraz Żywot Marii. Eksperymentował także z suchą igłą (na miedzi). Powstały w ten sposób Św. Weronika (1510), Mąż Boleści oraz Św. Hieronim w pracowni (obie grafiki z 1512 roku).
Od tej pory w twórczości Dürera dominują drzeworyty i miedzioryty; rzadziej maluje obrazy. Z tych ostatnich znany jest mały obraz z 1512 roku, przedstawiający Maryję z nagim Dzieciątkiem trzymającym nadgryzioną gruszkę. W tym samym roku powstają głównie małe grawiury, w tym trzecia Pasja. W tym czasie Dürer otrzymał list od swojego mecenasa, cesarza Maksymiliana, dotyczący obrony grafik przed imitacjami. Wśród wyróżniających się dzieł z 1512 roku należy wymienić sztychy: Maria na trawiastym brzegu, Chrystus Cierpiący (obie grafiki wykonane suchą igłą) oraz Święty Hieronim w pracowni. Z kolejnych lat pochodzą najsłynniejsze ryciny Dürera: Rycerz, śmierć i diabeł (1513), Św. Hieronim w pracowni, Melancholia I (obie z 1514), Św. Eustachy klęczący przed swoim koniem, a także zamówiony pierwotnie dla norymberskiego kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny Ołtarz narodzenia pańskiego, który obecnie znajduje się w monachijskiej pinakotece. Od 1515 roku w twórczości Dürera pojawia się również akwaforta.
== Znaczenie w historii sztuki ==
Najważniejszym osiągnięciem Dürera jest jego unikalny wkład w rozwój drzeworytnictwa i miedziorytnictwa. Uczynił drzeworyt samodzielnym dziełem sztuki, podnosząc je do poziomu miedziorytu, w którym opanował technikę operowania światłem do perfekcji.
Podobnie jak w przypadku drzeworytu, Dürer zrewolucjonizował techniki miedziorytnicze. Sztychy takie jak Rycerz, śmierć i diabeł czy Melancholia I przyniosły mu sławę w całej Europie i zapewniły wpływ, który z pewnością nie byłby osiągalny dzięki jego obrazom. Dürer, podobnie jak Tycjan czy Michał Anioł, dostrzegł znaczenie grafiki, zwłaszcza że sprzedawane sztychy mogły osiągać znaczną wartość finansową. Swoje grafiki wydawał Dürer na własny koszt. Stosowane przez niego rozwiązania graficzne szybko rozprzestrzeniły się po całym kontynencie.
Jego postać jest upamiętniona m.in. pomnikiem w Norymberdze, który został wzniesiony z okazji 300. rocznicy śmierci artysty.
== Teoretyk sztuki ==
Dürer był jednym z pierwszych nowożytnych artystów Północy, którzy stworzyli naukową teorię sztuki. Jest autorem traktatów:
Pouczenie o mierzeniu cyrklem i linią (wyd. 1523)
Pouczenie o umacnianiu miast, zamków i wsi (wyd. ok. 1527)
Cztery księgi o proporcjach ciała człowieka (wyd. 1528)
Na podstawie jego szkiców przebudowane zostały mury obronne Ulm na początku XVI wieku.
== Twórczość ==
Dürer pozostawił po sobie około 70 obrazów, 100 miedziorytów i akwafort, 250 drzeworytów oraz około 1000 rysunków.
=== Obrazy olejne ===
Portret ojca artysty – 1490, 48 × 40 cm, Galeria Uffizi, Florencja
Portret matki, Barbary Holper – 1490, 47 × 38 cm, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga
Autoportret z kwiatem mikołajka – 1493, 56,5 × 44,5 cm, Luwr, Paryż
Chrystus Frasobliwy – ok. 1493, 30 × 19 cm, Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe
Św. Hieronim na pustyni – ok. 1495, 23 × 17 cm, National Gallery w Londynie
Siedem boleści Maryi – 1495-96, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie
Obrzezanie Chrystusa – 63 × 45,5 cm
Ucieczka do Egiptu – 63 × 46 cm
Dwunastoletni Jezus w świątyni – 62,5 × 45 cm
Niesienie krzyża – 63 × 44,5 cm
Przybicie Chrystusa do krzyża – 62 × 46,5 cm
Chrystus na krzyżu – 63,5 × 45,5 cm
Opłakiwanie – 63 × 46 cm
Książę Fryderyk Mądry, elektor saski – ok. 1496, 76 × 57 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Siedem boleści Maryi – ok. 1496, 109 × 43 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Ołtarz Drezdeński – ok. 1496, 114 × 96,5 (śr.) + 114 × 96,5 cm (panele), Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie
Lot z córkami – 1496-99, 52,5 × 42,2 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Matka Boska Bolesna – 1496-97, 110 × 43 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Madonna z Dzieciątkiem (Madonna Hallera) – 1496-98, 53 × 41 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Portret ojca artysty – 1497, 51 × 40 cm, National Gallery w Londynie
Katharina Furlegerin – 1497, 56 × 43 cm, Städel Museum, Frankfurt nad Menem
Autoportret w rękawiczkach (Autoportret w wieku 26 lat) – 1498, 52 × 41 cm, Prado, Madryt
Portret Osfolta Krela – 1499, 50 × 39 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Portret Hansa Tuchera – 1499, 28 × 24 cm, Schlossmuseum, Weimar
Portret Felicitas Tuker – 1499, 28 × 24 cm, Schlossmuseum Weimar
Portret Elsbeth Tucher – 1499, 29 × 23 cm, Staatliche Kunstsammlungen, Kassel
Autoportret w futrze (Autoportret w wieku 28 lat) – 1500, 67 × 49 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Opłakiwanie – ok. 1500, 151 × 121 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Herkules zabijający ptaki stymfalijskie – 1500, 87 × 110 cm, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga
Ołtarz Paumgartnerów – ok. 1503, 155 × 126 cm + 157 × 61 cm (skrzydła), Stara Pinakoteka, Monachium
Hiob z żoną (Skrzydło Ołtarza Jobacha) – 1503-05, 96 × 51 cm, Städelsches Kunstinstitut, Frankfurt nad Menem
Dwaj muzykanci (Skrzydło Ołtarza Jobacha) – 1503-05, 96 × 51 cm, Wallraf-Richartz-Museum, Kolonia
Pokłon Trzech Króli – 1504, 100 × 114 cm, Uffizi, Florencja
Święto Różańcowe – 1506, 162 × 194,5 cm, Galeria Narodowa, Praga
Chrystus wśród uczonych w Piśmie – 1506, 65 × 80 cm, Museo Thyssen-Bornemisza, Madryt
Portret Burkarda von Speyera – 1506, 32 × 27 cm, Royal Collection, Windsor
Madonna i Dzieciątko z czyżykiem – 1506, 91 × 76 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret kobiety na tle morza lub Młoda Wenecjanka – 1506-07, 28,5 × 21,5 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret młodego Włocha – 1506, 50 × 40 cm, Palazzo Rosso, Genua
Adam i Ewa – 1507, 209 × 81 + 209 × 81 cm, Prado, Madryt
Alegoria skąpstwa – 1507, 35 × 29 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret młodego mężczyzny – 1507, 35 × 29 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Dziesięć tysięcy męczenników – 1508, 99 × 87 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Adoracja Trójcy Świętej (Ołtarz Landauera) – 1511, 135 × 123,4 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Madonna i Dzieciątko z gruszką – 1512, 49 × 37 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Madonna z Dzieciątkiem i kwiatem goździka – 1516, 40 × 30 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Portret duchownego – 1516, 42,9 × 32 cm, National Gallery of Art, Washington
Portret Michaela Wolgemuta – 1516, 29 × 27 cm, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga
Samobójstwo Lukrecji – 1518, 168 × 74,8 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Portret cesarza Maksymiliana – 1519, 73 × 61,5 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Święta Anna Samotrzeć – 1519, 60 × 50 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Bernhard von Ressen – 1521, 45,5 × 31,5 cm, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie
Św. Hieronim – 1521, 60 × 48 cm, Muzeum Narodowe Sztuki Antycznej, Lizbona
Portret nieznanego mężczyzny – 1524, 50 × 36 cm, Prado, Madryt
Czterej Apostołowie – 1526, 215 × 76 cm + 215 × 76 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Portret Jacopa Muffela – 1526, 48 × 26 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret Hieronimusa Holzschubera – 1526, 51 × 37 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret Johannesa Klebergera – 1526, 36,5 × 36,5 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
=== Wybrane akwarele ===
=== Cykle graficzne ===
1498: Apokalipsa (łac. Apocalypsis cum Figuris) – 15 drzeworytów
1498–1510: Wielka Pasja – 11 drzeworytów
1501–1511: Życie Marii – 20 drzeworytów
1509–1511: Mała Pasja – 37 drzeworytów
=== Wybrane grafiki ===
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Albrecht Dürer 1471-1528, Poznań: Oxford Educational, 2007 (Wielka Kolekcja Sławnych Malarzy)
Wolfgang W. Hütt, Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu, Sławomir S. Błaut (tłum.), Warszawa: PWN, 1985, ISBN 83-01-04621-X, OCLC 749922177.
Waldemar W. Łysiak, Malarstwo białego człowieka, t. 2, Warszawa: Nobilis, 2010, ISBN 978-83-60297-35-3, ISBN 978-83-60297-31-5, OCLC 751071154.
Liliana Sonik, Albrecht Dürer, Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999 (Wielcy Malarze; nr 46)
Stefano Zuffi, Dürer, Warszawa: HPS, 2006 (Klasycy Sztuki; 14), ISBN 978-83-60529-13-3.
== Linki zewnętrzne ==
Albrecht Dürer – Cykl grafik Apokalipsa św. Jana
Dzieła sztuki autorstwa Albrecht Dürer
Dzieła Albrechta Dürera w bibliotece Polona
John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Albrecht Dürer w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
Loading ...