Albania

Albania, znana również jako Republika Albanii (alb. Shqipëria, Republika e Shqipërise), to państwo położone w południowo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Kraj ten graniczy z Morzem Adriatyckim na zachodzie oraz Morzem Jońskim na południowym zachodzie. Stolicą Albanii jest Tirana, która pełni również rolę finansowego centrum kraju.

Albania oddzielona jest od Włoch przez cieśninę Otranto o szerokości około 72 km. Łączna długość granic lądowych wynosi 720 km, a wybrzeża morskiego 362 km. Albania graniczy z: Grecją (282 km), Czarnogórą (173 km), Macedonią Północną (151 km) oraz Serbią/Kosowem (114 km).

Albania jest członkiem takich organizacji jak ONZ, NATO, OBWE, Rada Europy oraz WTO, a także jednym z założycieli Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego. Od 2014 roku posiada status kandydata do Unii Europejskiej.

Kraj ten funkcjonuje w systemie parlamentarnym. Przeprowadzone reformy wolnego rynku przyczyniły się do wzrostu inwestycji zagranicznych, zwłaszcza w sektorze energetycznym oraz infrastrukturze transportowej.

Etymologia nazwy

Nazwa Albania pochodzi z grecko-rzymskich źródeł. Rdzeń „alb” jest związany z językami iliryjskimi i oznacza kolor biały. W „Historii Świata” Polibiusza, datowanej na II wiek p.n.e., wspomniano o plemieniu, które zamieszkiwało tereny dzisiejszej Albanii, znanym jako Albanoí i Arbanitai.

W języku albańskim kraj nazywany jest Shqipëri (Shqipëria), co pochodzi od słowa „Shqipoj”, oznaczającego mówienie otwarcie i wyraźnie. W innych językach kraj jest znany jako: turecki Arnavutluk, grecki Αλβανία (Alvanía) oraz łaciński Illyricum, odnoszący się do większego obszaru.

Geografia

Albania to w 75% kraj górzysty. Niewielką część kraju zajmują niziny nad Morzem Adriatyckim oraz doliny większych rzek, takich jak Drin (285 km), Wjosa (272 km) i Seman z Devoll (281 km). Pozostała część kraju to wyżyny oraz góry w paśmie Gór Dynarskich, w tym Góry Północnoalbańskie, Góry Skanderbega oraz Mal Valamarës. Na granicach znajdują się trzy duże jeziora: Szkoderskie (368 km²), Ochrydzkie (347 km²) oraz Prespa (288 km²). Najdalej na zachód wysunięty przylądek to Kepi i Gjuhëzës.

Historia

Od starożytności do I wojny światowej

W starożytności Albania była częścią Ilirii, zamieszkiwanej przez lud indoeuropejski Ilirów, którzy później wymieszali się z Trakami i Słowianami. W 168 roku p.n.e. kraj stał się zależny od Rzymian, a od końca IV wieku wszedł w skład Cesarstwa Bizantyńskiego. W VI i VII wieku napłynęły tu plemiona słowiańskie. W okresie IX–XI wieku tereny Albanii wchodziły w skład carstwa Bułgarii. Pierwsze państwo albańskie powstało w XII wieku, lecz w XIV wieku zostało podbite przez Serbów. Około 1435 roku Turcy zajęli Albanię, która chwilowo wyzwoliła się po powstaniu zainicjowanym przez Skanderbega. Pod koniec XV wieku Turcy ponownie zajęli kraj, co doprowadziło do cywilizacyjnego upadku. Feudałowie stopniowo przechodzili na islam, co pozwoliło im zachować majątki i wpływy w państwie tureckim (np. Ali Pasza z Tepeleny, Muhammad Ali).

W XIX wieku nasilił się ruch niepodległościowy, znany jako Rilindja. W 1912 roku Kongres Narodowy we Wlorze ogłosił deklarację niepodległości. Plany podziału Albanii między Serbię a Grecję nie powiodły się po konferencji londyńskiej w 1913 roku. Do wybuchu II wojny światowej Albania była kolejno księstwem, republiką i królestwem.

Po uzyskaniu niepodległości, przy wsparciu państw Europy Zachodniej, rozpoczęto poszukiwania arystokraty, który objąłby albański tron. Brak chętnych na ten tytuł doprowadził do propozycji, aby znaleźć księżną Albanii, która mogłaby zawrzeć małżeństwo. Ostatecznie wybrano Zofię Schönburg-Waldenburg, która poślubiła niemieckiego arystokratę Wilhelma zu Wied 30 listopada 1906 roku. Wilhelm przybył do Albanii w 1914 roku, jednak opuścił kraj po kilku miesiącach z powodu licznych buntów na prowincji, wspieranych przez Grecję i Włochy.

Okres wojen światowych

Podczas I wojny światowej Albania była okupowana przez Serbów, a później przez Austriaków. Okupacja przyniosła również pozytywne skutki, takie jak budowa pierwszych trwałych dróg. Po wojnie wkroczyli Włosi, którzy chcieli włączyć kraj w swoją strefę wpływów, ale ponieśli porażkę w walkach z albańskimi powstańcami.

Konferencja z 1920 roku zatwierdziła niepodległość Albanii, a Wilhelm zu Wied został zdetronizowany. W 1928 roku konserwatywny premier Ahmed Zogu koronował się na króla, łącząc kraj politycznie, militarnie i gospodarczo z Włochami. Włochy zajęły Albanię w kwietniu 1939 roku, łamiąc swoje zobowiązania międzynarodowe i obalając króla. 16 kwietnia 1939 roku Wiktor Emanuel III, król Włoch, został ogłoszony królem Albanii. Po 1941 roku Kosowo zostało przyłączone do albańskiego protektoratu, a premierem rządu kolaboracyjnego został Mustafa Merlika.

Lata 1943–1944 to okupacja niemiecka, w tym czasie działała silna partyzantka, zdominowana przez komunistów. 16 października 1942 roku powołano Front Wyzwolenia Narodowego, łączący siły antyfaszystowskie. Armia Narodowo-Wyzwoleńcza stała się najważniejszą siłą polityczną i militarną w kraju, kontrolując 75% terytorium w połowie 1944 roku. Dowódcą armii był Spiro Moisiu, a liderem ruchu oporu Enver Hoxha. Armia ta dysponowała własnymi batalionami i brygadami, otrzymując wsparcie od brytyjskiego wywiadu.

W sierpniu 1943 roku partia komunistyczna zawarła porozumienie z nacjonalistyczną organizacją Balli Kombëtar, które zakończyło się konfliktem, gdy Balli Kombëtar uznała komunistów za główne zagrożenie. Po tym, jak partia komunistyczna odrzuciła projekt Wielkiej Albanii pod presją Jugosławii, Balli Kombëtar rozpoczęła kolaborację z Niemcami, co osłabiło jej autorytet wśród przeciwników okupacji. Dzięki temu komuniści stali się centralnym punktem walki o wyzwolenie.

28 listopada 1944 roku Albania ogłosiła się republiką ludową, a władzę przejęła Albańska Partia Pracy kierowana przez Hoxhę. Rola ZSRR w wyzwoleniu kraju była minimalna, dzięki czemu Albania stała się jedynym krajem, którego niezależność po II wojnie światowej nie była zagrożona przez żadne mocarstwo.

Okres powojenny

Koalicyjny rząd zdominowany przez partię komunistyczną przekształcił się w sierpniu 1945 roku w Front Wyzwolenia Narodowego. Wybory przeprowadzone 2 grudnia 1945 roku ogłosiły, że 93% obywateli głosowało na przedstawicieli FWN. W 1946 roku proklamowano Ludową Republikę Albanii. W tym samym roku doszło do incydentu w cieśninie Korfu, wywołanego uszkodzeniem brytyjskich okrętów. Po wojnie Albania była członkiem ONZ, Układu Warszawskiego i RWPG. Po rozłamie w bloku wschodnim w 1948 roku, Albania stanęła po stronie ZSRR. Rząd Hoxhy przeprowadził szereg reform w stylu socjalistycznym, w tym konfiskatę gospodarstw rolnych i ich połączenie w spółdzielnie produkcyjne, co miało na celu osiągnięcie samowystarczalności żywnościowej. Ziemie właścicieli ziemskich zostały rozdane między chłopów, co znacząco zmniejszyło ich udział w gruntach.

Rząd Hoxhy kładł duży nacisk na elektryfikację i industrializację. Analfabetyzm, który w 1939 roku wynosił 90–95% na obszarach wiejskich, spadł do 30% w 1950 roku, a w 1985 roku osiągnął poziom porównywalny z krajami Zachodu.

Po śmierci Józefa Stalina narastał konflikt między Albańską Partią Pracy a Komunistyczną Partią ZSRR, który nasilił się po referacie Nikity Chruszczowa w 1956 roku. Albania, w obliczu pogarszających się relacji z blokiem wschodnim, zbliżyła się do Chin, które zwiększyły pomoc gospodarczą. Członkowie rządzącej partii, opowiadający się za dalszym członkostwem w bloku wschodnim, byli wydalani z partii lub osadzani w więzieniach. Zerwanie współpracy z ZSRR w grudniu 1961 roku doprowadziło do zakończenia stosunków dyplomatycznych, a w 1962 roku Albania przestała uczestniczyć w pracach Układu Warszawskiego, z którego wystąpiła we wrześniu 1968 roku. W 1967 roku władze zakazały praktyk religijnych.

W 1968 roku Albania skrytykowała interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. W latach 70. XX wieku Albania dążyła do autarkii, co nie przyniosło jednak sukcesów. W 1976 roku zmieniono nazwę kraju na Ludowa Socjalistyczna Republika Albanii. Po śmierci Mao Zedonga w 1976 roku nastąpił rozłam chińsko-albański, co doprowadziło do międzynarodowej izolacji Albanii.

W 1985 roku zmarł Enver Hoxha, a władza przeszła w ręce Ramiza Alii, uznawanego za członka liberalnej frakcji w Partii Pracy. W 1987 roku rozpoczął się kryzys gospodarczy, a kraj zmagał się z trudnościami w zaopatrzeniu. Albania została uznana przez Amnesty International za jedno z najbardziej represyjnych państw świata. W tym okresie władze albańskie rozpoczęły proces liberalizacji ustrojowej. W 1987 roku poprawiły się stosunki z Niemcami Zachodnimi oraz Grecją, a w 1988 roku z Włochami. W 1989 roku albańska prasa relacjonowała zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej. W 1991 roku, w wyniku pierwszych demokratycznych wyborów, komuniści zdobyli 67% głosów. Nowy rząd rozpoczął reformy wolnorynkowe i liberalizujące system, a 29 kwietnia 1991 roku parlament zmienił nazwę kraju na Republika Albańska, a Alię ogłoszono pierwszym prezydentem.

30 września 1991 roku uchwalono ustawę o zwolnieniu więźniów politycznych, z wyjątkiem tych, którzy dokonali aktów terroru ze skutkiem śmiertelnym.

Współczesna Albania

W 1992 roku komuniści stracili władzę w wyniku wyborczego sukcesu Demokratycznej Partii Albanii. W 1994 roku miało miejsce nieudany atak na Peshkopii, przeprowadzony przez greckich separatystów. Wybory parlamentarne w maju 1996 roku przyniosły sukces Partii Demokratycznej, która zdobyła 122 mandaty na 140 miejsc w parlamencie, jednak opozycja i międzynarodowi obserwatorzy wskazali na liczne nieprawidłowości. Kryzys ekonomiczny w 1997 roku oraz towarzysząca mu antyrządowa rebelia, w wyniku której zginęło ponad tysiąc osób, doprowadziły do przedterminowych wyborów, w których zwyciężyła postkomunistyczna opozycja. Albania zyskała na znaczeniu na arenie międzynarodowej, stając się jedną z głównych baz operacyjnych NATO podczas operacji w Kosowie w 1999 roku. Po ośmiu latach rządów Socjalistyczna Partia Albanii straciła władzę, a w 2005 roku po wyborach parlamentarnych rząd objęła koalicja partii opozycyjnych, z Partią Demokratyczną na czele. W 2013 roku w wyborach parlamentarnych zwyciężył Sojusz na rzecz Europejskiej Albanii, z Socjalistyczną Partią Albanii na czele. 1 kwietnia 2009 roku Albania dołączyła do NATO i jest kandydatem do Unii Europejskiej, z poparciem 96% obywateli.

Demografia

Po 1998 roku liczba mieszkańców Albanii zmniejszyła się o ponad ćwierć miliona w wyniku emigracji do Włoch i Grecji. Przyrost naturalny, który w latach 1960–1985 wynosił 2,5–3%, spadł do 0,8% w 2003 roku. Mieszkańcy Albanii mają wysoki oczekiwany wiek życia – 77,43 lat, a społeczeństwo jest stosunkowo młode, ze średnią wieku 28,9 lat.

Poza granicami Albanii żyje blisko 2 miliony Albańczyków, z czego 1,3 miliona w Kosowie, ponad 200 tysięcy w Grecji oraz przeszło 170 tysięcy we Włoszech.

Od 1989 roku w Albanii nie przeprowadzono spisu powszechnego, w którym obywatele mogliby swobodnie zadeklarować swoją narodowość. Wśród mniejszości zamieszkujących Albanię są Grecy, zrzeszeni w organizacji Omonia, oraz Macedończycy, reprezentowani przez „Macedońską Partię na rzecz Integracji Europejskiej Albanii”. Macedończycy zamieszkują południową i wschodnią Albanię, a także większe miasta, takie jak Elbasan i Tirana. W Albanii mieszka również pewna liczba Włochów, Romów oraz Czarnogórców.

W 2016 roku Albania liczyła 2 904 000 mieszkańców. Struktura narodowościowa przedstawiała się następująco:

Albańczycy – 89,4%
Macedończycy – 4,8%
Gorani – 1,2%
Grecy – 0,96%
Włosi – 0,27%
Arumuni – 0,25%
Romowie – 0,25%
Pozostali – 2,87%

Średnia gęstość zaludnienia wynosi 131 osób na km², jednak w okolicach Tirany przekracza trzykrotnie tę wartość, podobnie jak na wybrzeżu koło Durrës. Obszary górskie na wschodzie są słabo zaludnione. Współczynnik urbanizacji wynosi 45%. Do największych miast Albanii (na podstawie liczby ludności w 2007 roku) zalicza się: Tirana – 386,03 tys., Durrës – 126,25 tys., Elbasan – 103,60 tys., Wlora – 91,71 tys. i Szkodra – 89,44 tys.

Albania dzieli się etnicznie na dwie części: północ zamieszkują Gegowie, a południe Toskowie, posługujący się różnymi dialektami. Granica między obiema grupami etnicznymi przebiega w pobliżu Tirany, a literacki język albański oparty jest na dialekcie południowym.

Języki używane w Albanii to: albański (oficjalny), grecki, arumuński, romski oraz języki słowiańskie.

Liczba osób przypadających na jednego lekarza wynosi 552, a na jedno łóżko szpitalne – 333. Na 1000 osób przypada 308 telefonów oraz 48 użytkowników Internetu.

Religia

Islam – 60,31%
Chrześcijaństwo – 30,5%
Prawosławie – 17%
Katolicyzm – 13,1%
Protestantyzm i niezależne kościoły – 0,7%
Brak religii – 7%
Bektaszijja – 2,09%
Świadkowie Jehowy – 0,16%
Bahaizm – 0,14%
Judaizm – 0,01%

Źródło: „Operation World”, 2010.

Podział administracyjny

Albania jest podzielona na 12 obwodów (alb. l.poj. qark lub qarku, l.mn. qarqe) oraz 61 gmin (alb. l.poj. bashkia, l.mn. bashki).

Gospodarka

Do końca lat 80. XX wieku gospodarka Albanii była centralnie planowana. Obecnie kraj ten rozwija się jako gospodarka rynkowa.

W latach 2000–2004 Albania notowała wzrost gospodarczy na poziomie 6–7%, co było efektem dużego udziału inwestycji zagranicznych. Aktualne tempo wzrostu PKB wynosi 2,56% (dane szacunkowe za 2015). Około połowa produktu krajowego brutto generowana jest w szarej strefie, a 14,3% mieszkańców żyje poniżej granicy ubóstwa (dane szacunkowe za 2012).

Albania posiada bogate złoża mineralne, co sprzyja rozwojowi górnictwa. Wydobywa się m.in. rudy chromu – 91 tys. ton, miedzi, żelaza, niklu oraz ropy naftowej – 300 tys. ton. Znajdują się również złoża naturalnego asfaltu nad jeziorem Prespa. Produkcja energii elektrycznej (głównie z elektrowni wodnych) wyniosła w 2004 roku 4,3 TWh. W Durrës znajduje się duża cementownia, a także liczne zakłady metalowe, elektrotechniczne, włókiennicze oraz zajmujące się przetwórstwem płodów rolnych. Albania jest także ważnym producentem wyrobów tytoniowych.

Rozwinięte są także uprawy zbóż, w tym kukurydzy (197 tys. ton), pszenicy (295 tys. ton), słoneczników, tytoniu (5 tys. ton), buraków cukrowych, drzew owocowych, oliwek (27 tys. ton) oraz winorośli (83 tys. ton). Hodowla bydła, kóz i owiec wynosi 1,85 mln (produkcja wełny 3,8 tys. ton).

Bilans handlowy, niezależnie od wpłat Albańczyków pracujących za granicą i pomocy zagranicznej, jest bardzo niekorzystny.

Główne kierunki eksportowe w 2015 roku to: Włochy, Kosowo, USA, Chiny, Grecja i Hiszpania, natomiast w zakresie importu: Włochy, Chiny, Grecja, Turcja i Niemcy.

Transport

Pomimo znacznych inwestycji, transport drogowy i kolejowy w Albanii jest słabo rozwinięty. Z 16,8 tys. km dróg tylko 40% spełnia europejskie standardy. W 2002 roku w Albanii znajdowało się 190 tys. samochodów osobowych, co oznacza 59 pojazdów na 1000 mieszkańców.

Głównym portem morskim jest Durrës, a portem lotniczym – port lotniczy Rinas w Tiranie.

Sieć kolejowa jest uboga, jej całkowita długość wynosi 447 km, obejmując linie prowadzące na wschód do Pogradec, na południe do Wlory i na północ do Szkodry z odgałęzieniem do Tirany.

Emisja gazów cieplarnianych

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Albanii wyniosła w 1990 roku 10,869 Mt, z czego 6,583 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła 2,006 t dwutlenku węgla, a na 1000 dolarów PKB – 449 kg. Głównym źródłem emisji było spalanie przemysłowe inne niż energetyka oraz emisja z budynków. Następnie emisje gwałtownie spadły i w latach 90. wahały się, a następnie rosły, nie osiągając jednak poziomu z roku 1990. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 4,802 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,637 t i na 1000 dolarów PKB 136 kg. W tym czasie wzrósł udział emisji z transportu, który stał się głównym źródłem w XXI wieku, podczas gdy emisje z energetyki nadal spadały. Po spadku emisji dwutlenku węgla na początku lat 90. emisje metanu stały się dominującą frakcją aż do ponownego wzrostu emisji dwutlenku węgla na przełomie XX i XXI wieku. Na dalszych miejscach znajdują się emisje podtlenku azotu oraz gazów fluorowanych.

Turystyka

Po długotrwałej izolacji Albania koncentruje się na rozwoju turystyki międzynarodowej, szczególnie na wybrzeżu Riwiery Albańskiej. W 2016 roku kraj odwiedziło 4,070 mln turystów (o 7,5% więcej niż w roku poprzednim), co przyniosło przychody na poziomie 1,691 mld dolarów. Morze Jońskie, klify, żwirowe plaże oraz wysokie góry są najczęściej odwiedzanymi atrakcjami tego kraju.

Kuchnia albańska

Kuchnia Albanii przypomina inne kuchnie krajów bałkańskich, wzbogacona o wpływy tureckie.

Jedną z najpopularniejszych potraw jest qofte, przygotowywane z mięsa mielonego, przypominające ćevapčići. Inne ulubione dania Albańczyków to:

Mięso pieczone (mish i përzier)
Ziemniaki (patate) z warzywami, najczęściej pomidorami i cebulą, z dodatkiem oliwy
Różne rodzaje serów (djathë) – najbardziej popularne to djathë i bardhe, podobny do greckiego sera feta, oraz kaçkaval – twardy ser żółty
Oriz më tamel – pudding ryżowy na owczym mleku
Jogurt (kos)

Tradycyjnym albańskim napojem jest rakija, najczęściej produkowana z winogron oraz innych owoców. Młode wino jest także popularne w Albanii, serwowane do prawie każdego posiłku.

Zobacz też

Ustrój polityczny Albanii
Władcy Albanii
Albania Wenecka
Albania Kaukaska
Lista albańskich filmów

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Tadeusz Czekalski: Albania w latach 1920–1924. Katowice. Wydawnictwo Śląska Agencja Prasowa, 1998.
Tadeusz Czekalski: Albania. Warszawa. Wydawnictwo Trio, 2003.
Waldemar Dziak: Albania między Belgradem, Moskwą i Pekinem. Warszawa. Wydawnictwo ISP PAN, 1991.
Robert Elsie: Zarys historii literatury albańskiej. Toruń. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004.
Jan Grzegorzewski: Albania i Albańczycy. Lwów. Druk. Wł. Łozińskiego, 1914.
Adam Koseski: Albania. Warszawa. Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1988.
Beata Kozerska, Radosława Olewicz, Robert Sendek: Bałkany. Kraków. Wydawnictwo Bezdroża, 2007.
Fatos Lubonja: Albania – wolność zagrożona: przekład z jęz. alb., opracowanie i wybór z udziałem autora Dorota Horodyska. Sejny. Wydawnictwo Pogranicze, 2005.