Alba (literatura)

Alba

Alba (prow. alba, łac. alba 'zorza, jutrzenka, świt’, fr. aube, niem. Tagelied) to poranna pieśń rozstania, w której wyraża się „wdzięczność za spełnienie prośby o miłość”, jak określa to Edward Balcerzan.

Przykładem polskim, inspirowanym alby, jest wiersz Adama Mickiewicza pt. „Dzień dobry”.

Przeciwieństwem alby jest serenada, czyli „pieśń wieczorna”, będąca „prośbą o miłość”.

Geneza

Gatunek ten powstał i rozwinął się na obszarze Prowansji. Najstarsza zachowana dwujęzyczna alba z X wieku, napisana w języku łacińskim z prowansalskim refrenem „Alba part…”, ukazuje wyraźne nawiązania do prowansalskiej poezji ludowej. Forma alby ukształtowała się w Prowansji na przestrzeni kilku wieków, osiągając szczyt rozwoju pod koniec XII wieku. Utwory z tego okresu sugerują, że gatunek był długo pielęgnowany w tym regionie, a jego ewolucja miała miejsce przez długi czas. Autorami alb byli najczęściej drugorzędni trubadurzy. Mimo to, forma ta cieszyła się popularnością, chociaż w okresie dekadencji przyjęła ton mistyczny i religijny. W XIV wieku nie została uwzględniona w rejestrze gatunków poetyckich. Spośród zachowanych szesnastu alb, jedenaście ma charakter świecki.

Twórcy siedmiu alb świeckich

Raimbaut de Vaqueiras (Gaita)
Guiraut de Borneil (Reis Glorios)
Cadenet (En sui tan cortesa gaita)
Bertram d’Alamon (Us cavaliers si jazia)
Uc de la Bacalaria (Per grazir la bon’ estrena)
Guiraut Riquier (Ab plazer)
Raimon de las Salas (Deus aidatz)

Twórcy pięciu alb religijnych

Folquet de Marseille (Vers Dieus)
Guilhem d’Autpol (Esperansa)
Bernart de Venzac (Lo Paire et Filh)
Peire Espanhol (Ar levatz sus, franca cortesa gen)
Guiraut Riquier (Qui velha ses plazer)

Kompozycja

W większości alb wyróżniają się dwa główne motywy: hejnał lub pieśń straży oraz rozmowa i pożegnanie kochanków. Na pierwszym planie znajduje się para kochanków, którzy spędziwszy noc razem, muszą o świcie się rozstać, budzeni przez dźwięki strażnika. Te trzy stereotypowe postacie stanowią kluczowy element całej alby, której ramy wypełniają zarówno ostrzeżenia strażnika, jak i skargi, żale oraz obietnice kochanków. W tej sytuacji, zazwyczaj jedno z kochanków, kobieta, jest związana z kimś innym, najczęściej z panem zamku, i muszą się rozstać, zanim promienie słońca odkryją tajemnicę ich miłości. Mimo że w albach pojawiają się często postacie rozmawiające, początkowo nie miały one prawdopodobnie formy dialogu. Według Stengela, alba była pierwotnie monologiem kobiety. Z biegiem czasu, gatunek ulegał różnym przemianom, co doprowadziło do wykształcenia sztywnej formy związanej z określoną sytuacją społeczną i obecnością trzech charakterystycznych postaci. Początkowa kompozycja, dająca poecie wiele swobody, ostatecznie przyjęła bardziej sztywną formę.

Ludowość

Alba bez wątpienia wywodzi się z pieśni ludowej, której echa można dostrzec w zachowanych wzorach. W pieśniach ludowych, podobnie jak w albie, kobieta narzeka na śpiew słowika, skowronka czy jaskółki, które zmuszają ją do rozstania się z kochankiem. Dlatego prymitywna alba mogła być postrzegana jako monolog kobiety, która o świcie żegna swojego ukochanego. Motyw ten wykorzystał Szekspir w pożegnaniu Romea i Julii (III, 5). Pierwotna scena musiała rozgrywać się na świeżym powietrzu, ponieważ kochankowie zwykle budzeni są przez śpiew ptaków. Ludowy charakter tego motywu jest również obecny w pieśniach ludowych z Chin oraz Czarnogóry. Motyw kobiety, która budzi swojego kochanka i wzywa go do odejścia, był także popularny w Magna Graecia, gdzie nieprzyzwoite utwory na ten temat nazywano lokryjskimi. W włoskiej poezji ludowej można znaleźć pieśni, w których kochanek przypomina damie o ich ostatnim spotkaniu, a centralnym punktem jest często monolog kobiety. Jednak nie występuje tam wzmianka o hejnałach strażnika. Pierwotna pieśń poranna była najprawdopodobniej wariantem pieśni kobiecej. Najstarsze teksty nie zawierają jeszcze odniesień do strażnika; śpiew ptaków zwiastuje świtanie, budząc i ostrzegając kochanków. Ten sam motyw można znaleźć współcześnie w pieśniach ludowych różnych regionów Francji. Włoska poezja ludowa również nie jest wolna od tego motywu, gdzie w tekstach z Wenecji, Toskanii i Rzymu zwiastunem dnia bywa jaskółka. Interwencja ptaków w sytuacjach miłosnych jest powszechnym zjawiskiem w poezji ludowej wszystkich języków romańskich. Z perspektywy genetycznej, albę porównuje się czasem do pieśni wykonywanych nocą i o świcie w kościołach wczesnego chrześcijaństwa, gdzie od dawna istniał zwyczaj śpiewania hymnów porannych, w których poeta opisuje wschód słońca, wzywając wiernych do dziękczynienia Bogu za światło rozpraszające ciemności. Jednak w tych hymnach dzień nie jest zwiastowany hejnałem strażnika, lecz śpiewem ptaków lub pianiem koguta. Wprowadzenie strażnika do alby jest zatem dodatkowym i późniejszym motywem, ściśle związanym z warunkami społecznymi tamtych czasów.

Motyw strażnika

Udział strażnika w intrygach alby miłosnej był zjawiskiem późniejszym. W początkowych albach pełnił on rolę ograniczającą się jedynie do zwiastowania dnia, będąc elementem obcym i nie będąc powiernikiem kochanków.

Pieśń żołnierzy z Modany

Strażnik wzywa do czujności. Utwór ten jest odmianą alby wojskowej, powstałej na obszarze Italii w wczesnym średniowieczu.

Alba dwujęzyczna (X w.)

Strażnik – speculator, zwiastując pierwsze blaski zorzy, woła śpiących: „Surgite!” i śpiewa po każdej zwrotce łacińskiej prowansalski refren: Alba part.

Alba średniowieczna

Strażnik – gaita (st.fr. gaite, frank. wahte), umiejscowiony na szczycie wieży, czuwał nocą nad obszarem przyległym do zamku, zapowiadając krzykiem lub dźwiękami instrumentów niektóre godziny, a przede wszystkim wschód słońca. Grał na rogu lub fujarce, śpiewał różne piosenki, by zmusić do czuwania lub odpędzić nudę, a z nadejściem zorzy ogłaszał całej okolicy, że nadchodzi czas pracy. Konwencjonalna postać strażnika została więc przejęta z średniowiecznych feudalnych zwyczajów. Typowa trzyosobowa alba mogła powstać tylko w arystokratycznym społeczeństwie, które ceniło poezję i miłosne przygody, a takim społeczeństwem była Prowansja, gdzie tego rodzaju kultura ukształtowała się najwcześniej, już około XI wieku, a może nawet wcześniej. Gaita nie był tam powiernikiem kochanków; dopiero później zaczęto go wystawiać na czatach, często nawet opłacając. Zdarzało się również, że to przyjaciel kochanka pełnił rolę strażnika.

Treść i układ

Alby były różnorodne. Obudzona o świcie przez hejnał lub wołanie strażnika para kochanków, która spędziła noc razem, żegna się, przeklina dzień, że nadeszło tak szybko, wymienia żale i obietnice. W podziale ról autorzy starali się wykorzystać różne kombinacje. Podobnie jak w sielance, trubadur często identyfikuje się z bohaterem miłosnej przygody. Anonimowy autor najpierw daje głos kochankowi, a następnie kochance.

Alba „En un vergier; sotz folha d’albespi” jest uważana za jedną z pereł prowansalskiej poezji, odznaczającą się naiwnością, namiętnością, werwą i oryginalnością obrazów.

Alba „Reis glorios” przewyższa inne pod względem artyzmu i natchnionego tonu.

Występowanie

Wpływ alby prowansalskiej odczuwalny był przede wszystkim we Francji i Niemczech. Odnośnie starofrancuskiej aube, mogła ona powstać i rozwijać się niezależnie w podobnych warunkach społecznych. W Niemczech alba cieszyła się dużym uznaniem. Ponadto, poezja staroportugalska przedstawia czyste monologi kobiece, ale bardzo zbliżone do pierwotnych alb prowansalskich.