Alan Watts

Alan Wilson Watts (ur. 6 stycznia 1915, zm. 16 listopada 1973) był brytyjskim filozofem, pisarzem oraz mówcą. Był znany ze swoich badań nad porównawczymi aspektami religii, a także z roli tłumacza i popularyzatora filozofii Wschodu na Zachodzie.

Autor ponad 25 książek oraz wielu artykułów, jego prace koncentrują się na takich zagadnieniach jak tożsamość osobista, natura rzeczywistości, wyższa świadomość, sens życia, obrazy Boga oraz niematerialny wymiar szczęścia. Książki Wattsa opierają się na jego osobistych doświadczeniach związanych z badaniem religii i filozofii zarówno Wschodu, jak i Zachodu.

Dzieciństwo

Watts przyszedł na świat w rodzinie średniozamożnej w Chislehurst, w Anglii, w 1915 roku, na Holbrook Lane 3 (obecnie 5). Jego ojciec był przedstawicielem londyńskiego biura firmy Michelin, a matka zajmowała się domem. Z powodu ograniczonych środków finansowych rodzice Wattsa postanowili osiedlić się w wiejskim otoczeniu, gdzie ich syn Alan dorastał w bliskim kontakcie z naturą.

Na jego zainteresowania tematyką „rzeczy ponadnaturalnych” mogły mieć wpływ religijne tradycje ze strony matki (jej ojciec był anglikańskim misjonarzem) oraz lektura książek o tajemniczym Dalekim Wschodzie.

Watts później opisał mistyczne przeżycie, którego doświadczył w dzieciństwie podczas gorączki. Wówczas był pod wrażeniem malarstwa Dalekiego Wschodu, które było dostępne dzięki pejzażom i gobelinom ofiarowanym jego matce przez misjonarzy powracających z Chin. W Anglii miał okazję zobaczyć kilka chińskich obrazów i, jak napisał w swojej autobiografii, fascynowały go estetyka klarowności i przestronności niektórych dzieł sztuki chińskiej oraz japońskiej. Obrazy te ukazywały relację człowieka z przyrodą, co było tematem, który towarzyszył mu przez całe życie.

Buddyzm

Watts był osobą obdarzoną bogatą wyobraźnią, upartą i towarzyską. Jako dziecko uczęszczał do szkoły z internatem, która oferowała zarówno nauki świeckie, jak i religijne. W czasie dorastania często spędzał wakacje we Francji w towarzystwie Francisa Croshawa, bogatego epikurejczyka, który interesował się buddyzmem oraz mniej znanymi aspektami kultury europejskiej. Wkrótce Watts stanął przed wyborem pomiędzy chrześcijaństwem anglikańskim, w którym się wychował, a buddyzmem, o którym czytał w różnych bibliotekach. Ostatecznie wybrał buddyzm i stał się członkiem londyńskiej loży buddyjskiej, założonej przez teozofów, której przewodniczył Christmas Humphreys. W 1931 roku, mając 16 lat, został sekretarzem tej organizacji. W tym okresie młody Watts eksplorował różne style medytacji.

Wykształcenie

Watts uczęszczał do King’s School w Canterbury. Po ukończeniu szkoły średniej podjął pracę w drukarni, a później w banku. W wolnym czasie spędzał czas w loży buddyjskiej, a także pod opieką „guru Rascal” o imieniu Dimitrij Mitrinović, który był pod wpływem takich postaci jak Piotr Uspienski, Georgij Gurdżijew oraz różnorodnych szkół psychoanalizy, w tym Freuda, Junga i Adlera. Watts również zgłębiał różne książki na temat filozofii, historii, psychologii oraz mądrości Wschodu.

Wpływy pierwszej publikacji

Pobyt w Londynie otworzył przed nim wiele możliwości rozwoju osobistego. Dzięki Humphreysowi poznał autorów literatury duchowej (m.in. Mikołaj Roerich, dr Sarvaepalli Radhakrishnan) oraz znanych teozofów, takich jak Alice Bailey. W 1936 roku, mając 21 lat, uczestniczył w Światowym Kongresie Wiary na Uniwersytecie Londyńskim, gdzie po raz pierwszy usłyszał o Daisetz Teitaro Suzuki, a następnie miał okazję spotkać tego uznanego znawcę buddyzmu zen. Oprócz tych spotkań, Watts intensywnie analizował dostępne źródła literackie, podstawowe pojęcia oraz terminologię głównych filozofii Indii i Azji Wschodniej. W 1936 roku opublikował swoją pierwszą książkę, Duch zen, w której, jak sam przyznał, znacząco inspirował się pismami Suzuki.

W 1938 roku, ożenił się z Eleanor Everett, której matka, Ruth Fuller Everett, była związana z tradycyjnym kręgiem zen w Nowym Jorku. W 1939 roku Watts wraz z żoną wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Kilka lat później Ruth Fuller poślubiła mistrza zen (rōshi), Sokei-Sasaki, który był mentorem Alana Wattsa, chociaż ten nie zdecydował się na formalne szkolenie pod jego okiem.

Z późniejszych dzieł Wattsa wynika, że w tym okresie miał kolejne mistyczne doświadczenie podczas spaceru z żoną.

Kapłaństwo

Watts nie ukończył formalnego wykształcenia zen w Nowym Jorku, ponieważ nie odpowiadały mu metody nauczyciela. Mimo że nie został wyświęcony na mnicha zen, odczuwał potrzebę znalezienia ujścia dla swoich filozoficznych skłonności. Uczęszczał do anglikańskiej szkoły w Seminarium Duchownym w Evanston (Illinois), gdzie studiował pisma chrześcijańskie, teologię oraz historię Kościoła. Próbował wypracować połączenie współczesnego kultu i chrześcijańskiego mistycyzmu z filozofią Azji. Otrzymał tytuł magistra teologii za tezę, którą opublikował w popularnym tytule „Behold the Spirit”. Na Uniwersytecie w Vermont przyznano mu honorowy tytuł doktora teologii za jego prace z teologii komparatywnej. Watts nie ukrywał swojej niechęci do różnych aspektów religii, takich jak surowość, poczucie winy czy agresywny prozelityzm, niezależnie od tego, czy dotyczyły judaizmu, chrześcijaństwa, hinduizmu czy buddyzmu.

W 1945 roku, mając 30 lat, przyjął święcenia kapłańskie, jednak zrezygnował z posługi w 1950 roku po romansie, co doprowadziło do stwierdzenia nieważności jego małżeństwa. W Nowy Rok poznał Josepha Campbella, jego żonę Jean Erdman oraz Johna Cage’a.

Wiosną 1951 roku Watts przeniósł się do Kalifornii, gdzie dołączył do wydziału Amerykańskiej Akademii Studiów Azjatyckich w San Francisco. Wykładał obok takich osobistości jak Saburō Hasegawa, Fryderyk Spiegelberg, Haridas Chaudhuri, lama Tokwan Tada oraz różnych ekspertów i profesorów wizytujących. Szczególnie od Hasegawy uczył się japońskich zwyczajów, sztuki, prymitywizmu oraz postrzegania natury.

Watts studiował również pismo chińskie i ćwiczył chińską kaligrafię z Hasegawą. Specjalizował się w buddyzmie zen, ale interesował się także wedantą, fizyką kwantową, cybernetyką, semantyką, filozofią procesu, historią naturalną oraz antropologią seksualności.

Lata późniejsze

W połowie lat 50. po kilku latach spędzonych na Akademii, postanowił rozpocząć niezależną karierę. W 1953 roku zaczął prowadzić cotygodniowy program radiowy w Radio Pacifica w Berkeley, który prowadził aż do swojej śmierci w 1973 roku. Podobnie jak inni dziennikarze, był wolontariuszem w stacji sponsorowanej przez słuchaczy, która zdobyła dużą popularność w rejonie San Francisco Bay Area. Audycje były później emitowane przez dodatkowe stacje Pacifica oraz retransmitowane wielokrotnie przez dekadę po jego śmierci. Oryginalne taśmy są w posiadaniu Pacifica Radio Archives.

W 1957 roku, mając 42 lata, opublikował jedną z najbardziej znanych książek, Droga Zen, która skupiała się na filozoficznych wyjaśnieniach oraz historii. W oparciu o styl życia i filozoficzne tło zen w Indiach i Chinach, Watts przedstawił pomysły zaczerpnięte z semantyki ogólnej, bezpośrednio z pism Alfreda Korzybskiego oraz Norberta Wienera, pioniera w dziedzinie cybernetyki. Watts wskazał na analogie pomiędzy zasadami cybernetyki a praktyką zen. Książka cieszyła się dużym zainteresowaniem i stała się klasyką gatunku, przyczyniając się do wzrostu zainteresowania filozofią zen.

W tym czasie podróżował po Europie razem z ojcem, gdzie spotkał znanego psychiatrę Carla Junga. W odniesieniu do współczesnej psychologii, bliżej mu było do Junga czy Abrahama Maslowa niż do Freuda.

Eksperymenty

Po powrocie do Stanów Zjednoczonych, Watts podjął próby przeżycia doświadczeń psychodelicznych, początkowo przyjmując meskalinę od dr Oscara Janigera. Kilkakrotnie eksperymentował z LSD w różnych projektach badawczych, prowadzonych przez dr Keith Ditman, Sterling Bunnell, Michaela Agrona. Próbowano również marihuany, którą uznał za interesujący i użyteczny środek psychoaktywny, wywołujący wrażenie spowolnienia czasu. Swe doświadczenia z używaniem narkotyków opublikował w latach 60. Jego komentarz na temat stosowania substancji psychodelicznych brzmiał: „Kiedy już otrzymasz wiadomość, odłóż słuchawkę. To proste, substancje psychoaktywne są narzędziami, takimi jak mikroskop, teleskop czy telefon. Biolog nie spędza całego czasu z okiem przyklejonym do mikroskopu, lecz patrzy przez okular, aby następnie pracować nad tym, co zobaczył.”

Przez pewien czas Watts wolał posługiwać się językiem współczesnej nauki i psychologii (np. Psychoterapia Wschodu i Zachodu jest dobrym przykładem) oraz poszukiwał związku między doświadczeniami mistycznymi a teorią materialnego wszechświata proponowaną przez współczesnych fizyków. Z czasem utożsamiał mistykę z doświadczeniami świadomości ekologicznej i zwykle wybierał podejście, które najlepiej nadawało się do szerokiej publiczności.

Zwolennicy i krytycy

Poszukiwania i nauczanie Wattsa przyniosły mu kontakty z wieloma intelektualistami, artystami oraz nauczycielami w Ruchu Potencjału Człowieka. Jego przyjaźń z poetą Garym Snyderem sprzyjała sympatiom dla Ruchu Ekologicznego, któremu Watts udzielił filozoficznego wsparcia.

Chociaż nie był na stałe związany z żadną instytucją akademicką, przez kilka lat korzystał ze stypendium na Uniwersytecie Harvarda. Wygłaszał wykłady na wielu uczelniach. Jego wykłady oraz książki wywarły znaczący wpływ na amerykańską inteligencję w latach 1950–1970, jednak często był postrzegany jako outsider w środowisku akademickim. Podczas ostrej dyskusji na Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Cruz w 1970 roku, Watts powiedział, że nie jest filozofem akademickim, lecz „artystą-filozofem”.

Watts był krytykowany przez buddystów, takich jak rōshi Philip Kapleau, John Daido Loori oraz Daisetz Teitaro Suzuki, za rzekomo błędne interpretacje kluczowych pojęć buddyzmu zen. Krytyka dotyczyła m.in. jego przekonania, że zazen nie oznacza siedzenia w wyznaczonej pozycji, lecz raczej wyćwiczony stan umysłu, który można osiągnąć w każdej sytuacji. Kapleau stwierdził, że Watts odrzucił zazen na podstawie połowy kōanu. W odniesieniu do tego kōanu, Robert Aitken wspomniał, że Suzuki powiedział mu: „Z przykrością stwierdzam, że Pan Watts nie rozumie tej historii”. W tłumaczeniu Looriego z Shōbōgenzō autor sugeruje, że zen polega na zazen, i nie można go pojąć bez praktyki.

Estetyka stosowana

Watts często odnosił się do grupy sąsiadów z Druid Heights (w pobliżu Mill Valley, Kalifornia), którzy starali się stworzyć piękne i komfortowe życie za pomocą architektury, ogrodnictwa i stolarstwa. Druid Heights zostało założone przez pisarkę Elsę Gidlow, której Watts zadedykował swoją autobiografię.

Watts pragnął zmniejszyć alienację, która według niego dotykała ludzi Zachodu, oraz, podobnie jak jego rodak i przyjaciel Aldous Huxley, łagodzić problemy wynikające z oddzielenia człowieka od przyrody. Czuł, że może choć trochę poprawić świat. Opracował również pomysły na szersze wykorzystanie estetyki w amerykańskim stylu życia (np.: lepsza architektura, więcej sztuki, bardziej wyrafinowana kuchnia). W swojej autobiografii In My Own Way pisał: „odnowa kultury może mieć miejsce, gdy mieszają się kultury o wysokim stopniu różnorodności”.

Późna działalność

W swoich pismach z lat 50. wyrażał uznanie dla praktyczności chan (zen) na Dalekim Wschodzie, ponieważ wspierał rozwój rolnictwa, architektury, budownictwa, medycyny ludowej, sztuki oraz administracji wśród mnichów żyjących w klasztorach swoich szkół.

W dojrzałym wieku Watts przedstawiał się jako „buddysta zen”, co podkreślił w swojej ostatniej książce: Tao: The Watercourse Way. Interesował się wychowaniem dzieci, sztuką, kuchnią, edukacją, prawem, architekturą, seksualnością oraz możliwościami wykorzystania technologii.

Na poziomie indywidualnym Watts starał się zrozumieć kwestię swojego odejścia od instytucji małżeństwa oraz wartości społeczeństwa amerykańskiego.

W kwestiach społecznych zauważał konieczność osiągnięcia pokoju międzynarodowego, tolerancji oraz zrozumienia pomiędzy różnymi kulturami. Poruszał także kwestie ekologiczne, na przykład na początku lat 60. pisał: „Czy przetapianie lub spalanie może zlikwidować stale rosnące góry śmieci, tym bardziej, że to, co wytwarzamy, zaczyna przypominać śmieci, zanim jeszcze wyrzucimy je w błoto?”. Obawy te zostały później wyrażone w programie telewizyjnym w National Education Television, nakręconym w jego górskiej posiadłości w 1971 roku, w którym stwierdził, że świadome koncentrowanie uwagi na pojedynczym zjawisku nie nadaje się do interakcji ze skomplikowanym światem.

Stanowisko polityczne

W swoich pismach nawiązywał do tego, że przeszedł od republikańskiego konserwatyzmu do bardziej liberalnej perspektywy prawnej i politycznej. Mimo to, nie ufał ani politycznej lewicy, ani prawicy, dlatego inspirował się chińską księgą Zhuangzi. Nie podobały mu się różne aspekty powszechnie pojmowanej idei postępu. Wolał swojskie, częściowo izolowane enklawy społeczne w obszarach wiejskich, a także wierzył w tolerancję dla mniejszości seksualnych, wyrzutków społecznych oraz ekscentrycznych artystów. Watts krytykował urbanizację terenów wiejskich oraz związany z nią styl życia.

W jednym ze swoich wykładów, zatytułowanym The End to the Put-Down of Man, filozof przedstawił pozytywny obraz zarówno przyrody, jak i człowieka, chwaląc różne etapy rozwoju jednostki (w tym lata młodzieńcze), potępiając nadmierny cynizm oraz rywalizację, a także wychwalając inteligencję, kreatywność, dobrą architekturę i żywność.

Tożsamość społeczna i duchowa

Watts uważał, że moralność absolutna nie ma nic wspólnego z podstawową realizacją głębokiego duchowego spełnienia. Opowiadał się za etyką ogólnospołeczną zamiast osobistej. W swoich pracach coraz bardziej niepokoił się stosunkiem człowieka do natury oraz rządu do obywateli. Pisał z uznaniem o rasowym i kulturowym zróżnicowaniu krajobrazu społecznego. Często podkreślał, że chce zbudować most pomiędzy starym i nowym, Wschodem i Zachodem, kulturą i naturą.

Został profesorem oraz dziekanem Amerykańskiej Akademii Studiów Azjatyckich w San Francisco, prowadził telewizyjny serial „Mądrość Wschodu i Nowoczesne Życie” dla Narodowej Telewizji Edukacyjnej oraz pracował jako wizytujący konsultant w instytucjach psychiatrycznych i szpitalach. W połowie lat 60. dużo podróżował ze swoimi studentami po Japonii, odwiedził także Birmę, Cejlon oraz Indie. Studiował również niektóre aspekty tradycyjnej chińskiej sztuki walki taijiquan z kolegą z Azji Chung-Liang Al Huang.

Wizja świata

W wielu swoich późniejszych publikacjach, szczególnie w Beyond Theology oraz książce Taboo Against Knowing Who You Are, Watts przedstawiał wizję świata czerpiącą z hinduizmu, filozofii chińskiej, panteizmu oraz współczesnej nauki. Zakłada ona, że wszechświat to gra w chowanego kosmicznej jaźni, która ukrywa się przed samą sobą (Maja), stając się wszystkimi żywymi i nieożywionymi rzeczami we wszechświecie i zapominając kim naprawdę jest. W rezultacie wszyscy jesteśmy częścią tej ukrywającej się jaźni. Zgodnie z tym spojrzeniem, twierdzi Watts, nasza koncepcja człowieka jako „ego w torbie skóry” jest mitem, ponieważ podmioty, które nazywamy odrębnymi, w rzeczywistości są jedynie aspektami całości.

Życie prywatne

Alan Watts był trzykrotnie żonaty i miał siedmioro dzieci: pięć córek oraz dwóch synów.

Watts poznał swoją pierwszą żonę, Eleanor Everett, kiedy jej matka, Ruth Fuller Everett, przywiozła ją do Londynu na naukę gry na fortepianie. Spotkali się w loży buddyjskiej w 1936 roku, zaręczyli się rok później i pobrali w kwietniu 1938 roku. W listopadzie 1938 urodziła się ich pierwsza córka, Joan, a w 1943 roku druga, Anne. Związek z Eleanor zakończył się po jedenastu latach, ale Watts kontynuował korespondencję z byłą teściową.

W 1950 roku ożenił się z Dorothy DeWitt, a na początku 1951 roku przeprowadził się do San Francisco, aby uczyć. Urodziło im się pięcioro dzieci: Tia, Mark, Richard, Lila oraz Diane. W czasie, gdy wykładał w Nowym Jorku, poznał Mary Jane Yates King. Watts rozwiódł się z DeWitt i w 1964 roku ożenił się z King. Mieszkali na łodzi w Sausalito w Kalifornii oraz w domu w Druid Heights na zboczu Mount Tamalpais w pobliżu San Francisco.

Śmierć

Obciążony obowiązkami społecznymi i finansowymi, Watts zmagał się z uzależnieniem od alkoholu, co prawdopodobnie skróciło jego życie. W październiku 1973 roku wrócił z wyczerpującej trasy po Europie, a 16 listopada 1973 roku, w wieku 58 lat, zmarł we śnie w swoim domu na Mount Tamalpais z powodu niewydolności serca.

Książki

1936 The Spirit of Zen, 1969, ISBN 0-8021-3056-9 (miękka okładka)
1937 The Legacy of Asia and Western Man
1940 The Meaning of Happiness, 1970, ISBN 0-06-080178-6 (miękka okładka)
1944 Theologica Mystica of St. Dionysius
1948 Behold the Spirit: A Study in the Necessity of Mystical Religion, Vintage, 1972, ISBN 0-394-71761-9.
1950 Easter – Its Story and Meaning
1950 The Supreme Identity, Vintage, 1972, ISBN 0-394-71835-6.
1951 The Wisdom of Insecurity, Vintage, 1968, ISBN 0-394-70468-1.
1953 Myth and Ritual in Christianity, Beacon Press, 1971, ISBN 0-8070-1375-7.
1957 The Way of Zen, Vintage Spiritual Classics, 1999, ISBN 0-375-70510-4.
1958 Nature, Man, and Woman, Vintage reissue, 1991, ISBN 0-679-73233-0.
1959 Beat Zen Square Zen and Zen, ASIN B000F2RQL4 (miękka okładka)
1960 „This Is It” and Other Essays on Zen and Spiritual Experience, Vintage reprint, 1973, ISBN 0-394-71904-2.
1961 Psychotherapy East and West, Vintage, 1975, ISBN 0-394-71609-4.
1962 The Joyous Cosmology – Adventures in the Chemistry of Consciousness
1963 The Two Hands of God – The Myths of Polarity
1964 Beyond Theology – The Art of Godmanship, Vintage 1973, ISBN 0-394-71923-9.
1966 The Book – On the Taboo Against Knowing Who You Are, Vintage reissue 1989, ISBN 0-679-72300-5.
1967 Nonsense, ISBN 0-525-47463-3.
1970 Does It Matter? Essays on Man’s Relation to Materiality, Vintage, 1971, ISBN 0-394-71665-5.
1971 Erotic Spirituality – The Vision of Konarak
1972 The Art of Contemplation
1972 In My Own Way – An Autobiography 1915-1965, Vintage, 1973, ISBN 0-394-71951-4.
1973 Cloud-hidden, Whereabouts Unknown: A Mountain Journal, Vintage, 1974, ISBN 0-394-71999-9.

Pośmiertne publikacje

1974 The Essence of Alan Watts, Celestial Arts 1977, ISBN 0-89087-210-4.
1975 Tao: The Watercourse Way, with Al Chung-Liang Huang, Pantheon 1977, ISBN 0-394-73311-8.
1976 Essential Alan Watts
1978 Uncarved Block, Unbleached Silk: The Mystery of Life
1979 Om: Creative Meditations
1982 Play to Live
1983 Way of Liberation: Essays and Lectures on the Transformation of the Self
1985 Out of the Trap
1986 Diamond Web
1987 The Early Writings of Alan Watts, 1995, ISBN 0-89087-794-7 (miękka okładka)
1990 The Modern Mystic: A New Collection of Early Writings
1994 Talking Zen
1995 Become What You Are, Shambhala Expanded ed. 2003, ISBN 1-57062-940-4.
1995 Buddhism: The Religion of No-Religion
1995 The Philosophies of Asia
1995 The Tao of Philosophy, edytowane stenogramy, Tuttle Publishing 1999, ISBN 0-8048-3204-8.
1996 Myth and Religion
1997 Taoism: Way Beyond Seeking
1997 Zen and the Beat Way
1998 Culture of Counterculture
1999 Buddhism: The Religion of No-Religion, edytowane stenogramy, Tuttle Publishing, ISBN 0-8048-3203-X.
2000 What Is Zen?, editor: Mark Watts, New World Library, ISBN 0-394-71951-4.
2000 What Is Tao?, ed. Mark Watts, New World Library, ISBN 1-57731-168-X.
2000 Still the Mind: An Introduction to Meditation, ed. Mark Watts, New World Library, ISBN 1-57731-214-7.
2000 Eastern Wisdom, ed. Mark Watts, MJF Books, ISBN 1-56731-491-0.

Audio, video, teksty

Nagrania wykładów z dużych uniwersytetów i wielu seminariów
1960 Eastern Wisdom in Modern Life (seria telewizyjna)
1960 Essential Lectures (nagrania audio)
1960 Nature of Consciousness (esej)
1960 The Value of Psychotic Experience
1960 The World As Emptiness
1960 From Time to Eternity
1960 Lecture on Zen
1960 The Cross of Cards
1960 Taoism
1962 This Is IT
1968 Psychedelics & Religious Experience
1969 Why Not Now: The Art of Meditation
1994 Zen: The Best of Alan Watts (VHS)
2005 Do You Do It, or Does It Do You?: How to Let the Universe Meditate You (CD)
2007 Zen Meditations with Alan Watts (DVD)

Inne książki

Monica Furlong Genuine Fake: a Biography of Alan Watts (Heinemann, 1986)

Bibliografia

Aitken, Robert, Original Dwelling Place, Counterpoint, Washington D.C. 1997, ISBN 1-887178-41-4 (miękka okładka)
Charters, Ann (ed.), The Portable Beat Reader, Penguin Books, New York 1992. ISBN 0-670-83885-3 (twarda okładka); ISBN 0-14-015102-8 (miękka okładka)
Furlong, Monica, Zen Effects: The Life of Alan Watts, Houghton Mifflin, New York 1986, ISBN 0-395-45392-5; Skylight Paths 2001 (edycja biografii, z nową przedmową autora; ISBN 1-893361-32-2)
Kapleau, Philip, Three Pillars of Zen, Beacon Press, 1967, ISBN 0-8070-5975-7.
IsabelI. Stirling, Zen Pioneer: The Life & Works of Ruth Fuller Sasaki, Emeryville, CA: Shoemaker & Hoard, 2006, ISBN 978-1-59376-110-3, OCLC 65165357. Brak numerów stron w książce
Watts, Alan, In My Own Way New York, Random House Pantheon, 1973, ISBN 0-394-46911-9 (autobiografia)