Alaksandr Łukaszenka

Alaksandr Ryhorawicz Łukaszenka

Alaksandr Ryhorawicz Łukaszenka (biał. Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка, ros. Александр Григорьевич Лукашенко; ur. 30 sierpnia 1954 w Kopysiu) to białoruski polityk oraz prezydent Białorusi od 1994 roku, sprawujący władzę w sposób autorytarny. Od 2020 roku nie jest uznawany przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Kanadę i Unię Europejską jako legalny przedstawiciel tego kraju na arenie międzynarodowej.

Życiorys

Młodość

Urodził się 30 sierpnia 1954 roku w Kopyś, w rejonie orszańskim w obwodzie witebskim Białoruskiej SRR, jako jedyne dziecko Kaciaryny Trafimauny Łukaszenki, niezamężnej pracownicy Orszańskiego Kombinatu Lnianego. Jego ojciec pozostaje nieznany. Po narodzinach Alaksandra, matka przeniosła się do Aleksandrii (wówczas Aleksandria-2, centrum kołchozu „Dnieprowski”), gdzie pracowała jako dojarka. Alaksandr dorastał w trudnych warunkach materialnych i z piętnem dziecka z nieformalnym pochodzeniem. Uczył się w Szkole Średniej w Aleksandrii i uczęszczał do szkoły muzycznej, gdzie od V do VIII klasy uczył się gry na bajanie. W 1969 roku zaczął angażować się w działalność polityczną, wstępując do Rewolucyjnego Komunistycznego Związku Młodzieży (Komsomołu), gdzie zajmował się propagandą.

W latach 1971–1975 studiował na Wydziale Historycznym Mohylewskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego (MPIP), uzyskując wykształcenie nauczyciela historii i wiedzy o społeczeństwie. Po ukończeniu studiów pracował przez kilka miesięcy w Szkole Średniej nr 1 w Szkłowie jako nauczyciel i sekretarz komitetu Komsomołu. Od listopada 1975 do 1977 roku odbywał obowiązkową służbę wojskową w pogranicznych wojskach KGB w Brześciu, gdzie pełnił funkcję instruktora politycznego. Następnie pracował w różnych organizacjach, w tym jako sekretarz komitetu Komsomołu oraz dyrektor sowchozu „Haradziec”, wprowadzając innowacje w zakresie leasingu, co przyniosło mu uznanie.

W kontekście jego ambicji politycznych, Alaksandr Fiaduta zauważył, że już w młodości dążył do kariery w strukturach władzy radzieckiej, awansując w tzw. nomenklaturze politycznej w obwodzie mohylewskim.

Działalność polityczna przed prezydenturą

W 1989 roku Łukaszenka zorganizował w swoim sowchozie okręgowe zebranie wyborcze, gdzie został kandydatem na deputowanego do Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR. W trakcie kampanii krytykował KPB i obwiniał ją za trudności materialne swoich wyborców, jednak w drugiej turze przegrał. W wyborach parlamentarnych 4 marca 1990 roku został wybrany na deputowanego ludowego do Rady Najwyższej Białoruskiej SRR, gdzie występował jako aktywny uczestnik debat, popierając różnorodne inicjatywy, w tym rehabilitację dzieci poszkodowanych w wyniku katastrofy w Czarnobylu.

W 1991 roku, podczas puczu moskiewskiego, Łukaszenka popierał „pieriestrojkę”, obwiniając komunistów za kryzys. W tym samym roku, na nadzwyczajnej sesji Rady Najwyższej, doprowadził do odwołania przewodniczącego parlamentu, Mikałaja Dziemiancieja, a także sprzeciwiał się upaństwowieniu własności Komsomołu, co przyczyniło się do zachowania jego struktur.

Wybory prezydenckie w 1994 roku

Alaksandr Łukaszenka wystartował jako niezależny kandydat w wyborach prezydenckich w 1994 roku, rozpoczynając kampanię przed oficjalnym terminem. Jego hasła wyborcze koncentrowały się na walce z korupcją i przywróceniu wartości ZSRR. W trakcie kampanii zdobył popularność, obiecując wykrycie przestępstw wysoko postawionych urzędników. Po zebraniu wymaganej liczby podpisów, zajął pierwsze miejsce w pierwszej turze wyborów, a w drugiej turze pokonał Wiaczasłaua Kiebicza, uzyskując 80% głosów, co doprowadziło do jego wyboru na pierwszego prezydenta Białorusi.

„Fizyczne ataki” w czasie kampanii wyborczej

W czasie kampanii wyborczej Łukaszenka doświadczył dwóch „fizycznych ataków”. Pierwszy z nich miał miejsce 17 czerwca 1994 roku, kiedy jego samochód został ostrzelany, co zostało przedstawione jako zamach. Kolejny incydent miał miejsce w czasie drugiej tury wyborów, gdy milicja próbowała powstrzymać go przed dostępem do swojego gabinetu. Zarówno te wydarzenia, jak i ich późniejsza interpretacja, sugerują, że mogły być one wyreżyserowane w celu wzmocnienia jego wizerunku w kampanii.

Polityka zagraniczna

W pierwszych miesiącach prezydentury Łukaszenka nie prowadził szczególnie prorosyjskiej polityki, jednak w 1995 roku zorganizował referendum, w którym mieszkańcy mieli opowiedzieć się za bliższymi więzami z Rosją. W 1997 roku podpisał Umowę o Powstaniu Związku Białorusi i Rosji, a w 1999 roku kolejną umowę integracyjną. Od 2002 roku nastąpiło ochłodzenie relacji z Rosją, co było związane z reakcją Łukaszenki na propozycje Putina. W 1998 roku zaostrzył relacje z krajami zachodnimi, a w 1999 roku stał się obrońcą Slobodana Miloševicia.

W 2009 roku Łukaszenka odbył swoją pierwszą wizytę na Zachodzie od 14 lat, spotykając się z papieżem Benedyktem XVI i premierem Włoch.

Polityka wewnętrzna

W 1996 roku zmieniono konstytucję, co doprowadziło do powstania dwuizbowego parlamentu, a kadencja Łukaszenki została nielegalnie przedłużona. Został oskarżony o stworzenie „szwadronów śmierci” odpowiedzialnych za zniknięcia opozycjonistów. W kolejnych wyborach prezydenckich Łukaszenka zdobywał wysoki procent głosów, jednak opozycja twierdziła, że wyniki były fałszywe.

Krytyka

Łukaszenka jest oskarżany o łamanie praw człowieka oraz zasad demokracji, a jego rządy nazywane są dyktaturą. W 2013 roku otrzymał nagrodę Ig Nobla za zakaz publicznego klaskania. Znajduje się na listach sankcyjnych wielu krajów, w tym UE i USA.

Alaksandr Łukaszenka w kulturze

Łukaszenka stał się tematem wielu filmów, książek i piosenek, zarówno w kontekście gloryfikującym, jak i krytycznym. W białoruskich mediach często pojawiają się utwory go gloryfikujące, natomiast niezależni twórcy przedstawiają go w sposób prześmiewczy.

Odznaczenia i wyróżnienia (lista niepełna)

Order José Martí (2000, Kuba)
Wielki Łańcuch Orderu Wyzwoliciela (2007, Wenezuela)
Order Republiki Serbii drugiego stopnia (2013, Serbia)
Order „Za zasługi dla Ojczyzny” II klasy (Rosja)
Order św. Cyryla Turowskiego (2006)
Doctor honoris causa Narodowego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki w Kijowie (2009)
Order Aleksandra Newskiego (2014, Rosja)
Order Heydəra Əliyeva (Azerbejdżan)
Order Nazarbajewa (Kazachstan)
Order Świętego Andrzeja (2024, Rosja)

Zobacz też

Wiktar Łukaszenka
Dzmitryj Łukaszenka
rusyfikacja Białorusi

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

David R. Marples: Belarus: a denationalized nation. Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1999, s. 140.
Andrew Wilson: Belarus: The Last European Dictatorship. New Haven i Londyn: Yale University Press, 2011, s. 304.
pod red. dr. Dariusza Zalewskiego, Marka Bućko, Michała Kurkiewicza i Tomasza Pisuli: Białoruski system represji. Raport z realizacji projektu „Centrum dokumentacji i pomocy ofiarom represji politycznych na Białorusi”. Warszawa: Fundacja Wolność i Demokracja, grudzień 2007, s. 72.
pod red. Mikołaja Iwanowa: Białoruś: trudna droga do demokracji. Wrocław: Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, 2006, s. 150.
Przemysław Foligowski: Białoruś. Trudna nie-podległość. Wyd. 1. Wrocław: atla 2, 1999, s. 284.
pod red. Hienadzia Paszkoua: Encykłapiedyja historyi Biełarusi u 6 tamach. T. 4: Kadety – Laszczenia. Mińsk: „Biełaruskaja encykłapiedyja” imia Pietrusia Brouki, 1997, s. 432.
Centrum Naukowo-Analityczne „Białoruska Perspektywa”: Kto jest kim w Białorusi. Białystok: Podlaski Instytut Wydawniczy, 2000, s. 313.
Zachar Szybieka: Narys historyi Biełarusi 1795–2002. Mińsk: Encykłapiedyks, 2003, s. 490.
Eugeniusz Mironowicz: Nawiejszaja historyja Biełarusi. Białystok: Rada Programowa Tygodnika „Niwa”, 1999, s. 270.
Agnieszka Grędzik-Radziak: Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001. Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2007, s. 441.
pod ogólną red. Waleryja Bułhakaua: Palitycznaja historyja niezależnaj Biełarusi (da 2006 h.). Białystok, Wilno: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Instytut Białorutenistyki, 2011, s. 1228.
Brian Bennett: The Last Dictatorship in Europe. Belarus under Lukashenko. Londyn: Hurst & Company, 2011, s. 358.
Wasil Bykau: Ściana. Białystok: SETPro Aleksander Maksymiuk, 1999, s. 320.
Natalka Babina: Miasto ryb. Wyd. 1. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o., 2010, s. 299.
Rafał Czachor: Kulturowe uwarunkowania społecznego odbioru prezydentury Aleksandra Łukaszenki, [w:] W. Baluk, Z.J. Winnicki (red.), Badania wschodnie. Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, Wrocław 2008, s. 125–133.