Abū Dżafar Abd Allah Ibn Harun al-Mamun (arab. ابوجعفر عبدالله المأمون) (urodzony 13 września 786, zmarł 9 sierpnia 833) był kalifem z dynastii Abbasydów, który panował od 813 roku aż do swojej śmierci.
Testament Haruna ar-Raszida
Testament ten został spisany i umieszczony w Al-Kabie w Mekce podczas obrzędów hadżdżu. Składały się na niego dwa dokumenty: w jednym Al-Amin uznawał prawa Al-Mamuna do sukcesji oraz pełną zwierzchność nad wschodnią częścią kalifatu, zwaną „Churasan” (o granicach szerszych niż obecny Chorasanu); w drugim Al-Mamun deklarował swoją lojalność wobec brata. Z biegiem czasu okazało się, że dokument ten nie miał większego znaczenia.
Wojna domowa (810-813)
Po śmierci Haruna ar-Raszida wybuchła wojna domowa pomiędzy braćmi, z inicjatywy Al-Amina, podżeganego przez wezyra Al-Fadla Ibn Rabiego. Symbolicznym aktem unieważniającym testament było wprowadzenie przez Al-Amina do modłów piątkowych imienia jego syna, Musy, oraz przeniesienie testamentu z Mekki do Bagdadu, gdzie Al-Fadl zniszczył go w obecności świadków. Al-Mamun zebrał wojska i w marcu 811 roku pokonał armię kalifa. Dowództwo nad armią pretendenta objął Tahir Ibn al-Husajn. Wkrótce Al-Amin stracił poparcie prowincji znajdujących się blisko Bagdadu. W sierpniu 812 roku stolicę kalifatu oblegały dwa korpusy: jeden dowodzony przez Tahira, a drugi przez Harsamę Ibn A’jana, wodza znanego z czasów Haruna. Bagdad bronił się przez ponad rok. We wrześniu kalif, wraz z matką Zubajdą, przeniósł się z pałacu do tzw. „kolistego miasta” Al-Mansura, centrum miasta. Harsama zapewnił Al-Aminowi nietykalność, ale Tahir pojmał kalifa i w nocy z 24 na 25 września 813 roku osobiście go zabił. Żołnierze churasańscy dopuścili się profanacji pośmiertnych szczątków kalifa, a także rabunków w stolicy. Kalif nie zapomniał o zdradzie Harsamy. W czerwcu 816 roku, gdy Harsama przybył na dwór kalifa z raportem o stanie prowincji, został aresztowany i potajemnie zgładzony.
Tahir Ibn al-Husajn i dynastia Tahirydów
Tahir Ibn al-Husajn, za swoje zasługi, otrzymał tytuł Zu al-Jaminajn (arab. 'mający dwie prawe ręce’), ponieważ sprawnie posługiwał się obiema rękami, choć brakowało mu prawego oka. Latem 820 roku Al-Mamun powierzył mu zarząd Churasanu. We wrześniu 822 roku Tahir rozkazał pominąć imię Al-Mamuna w modlitwie piątkowej, co symbolizowało zerwanie z Abbasydami i początek rządów nowej dynastii, Tahirydów. Mimo że Talha, syn Tahira, został formalnie zatwierdzony przez Bagdad jako namiestnik Churasanu w 822 roku po śmierci ojca, dynastia Tahirydów utrzymywała się przy władzy, mając za stolicę Niszapur, do 873 roku, kiedy to została wygnana przez dynastię Saffarydów.
Al-Fadl Ibn Sahl
Wezyr Al-Mamuna, jeszcze przed objęciem przez niego kalifatu, otrzymał tytuł Zu ar-Rijasatajn (arab. 'odpowiedzialny za dwa resorty’), z odpowiedzialnością za administrację cywilną i wojskową. W 825 roku kalif ożenił się z bratanicą wezyra, Buran. Ibn Sahl już wówczas nie żył, a funkcję wezyra pełnił Al-Hasan Ibn Sahl, ojciec Buran.
Ibrahim Ibn al-Mahdi
24 marca 817 roku został proklamowany następcą tronu Alida, ósmego imama szyitów imamitów, Ali ar-Rida. Członkowie rodów Abbasydów i Alidów złożyli mu przysięgę wierności. Czarne flagi Abbasydów zastąpione zostały zielonymi flagami Alidów. Wkrótce jednak zwolennicy Abbasydów nie godzili się na kompromis i w lipcu 817 roku ogłosili kalifem Ibrahima Ibn al-Mahdiego, przyrodniego brata Haruna ar-Raszida. Ibrahim nie był jednak odpowiednim kandydatem na władcę ani polityka. Jego jedyną zauważalną cechą była ciemna skóra, odziedziczona po matce, konkubinie kalifa Al-Mahdiego, znanej jako Szakila (arab. ‘kokietka’). Ten „antykalif” przyjął tytuł Al-Mubarak (arab. ‘błogosławiony’). W sierpniu 820 roku zmuszony był do abdykacji na rzecz Al-Mamuna, co uczynił bez żalu, wycofując się w cień, aby móc oddać się swoim artystycznym pasjom. Zmarł w lipcu 839 roku w nowej stolicy kalifatu, Samarrze.
Ali ar-Rida
W lutym 818 roku kalif opuścił swój ulubiony Marw, aby uspokoić sytuację w Bagdadzie. Towarzyszyli mu wezyr Al-Fadl Ibn Sahl oraz Ali ar-Rida. W miejscowości Sarachs, podczas kąpieli, zginął wezyr. Mordercy zostali schwyceni i przyznali się, że działali na polecenie Al-Mamuna. W Tus (obecnie Meszhed), gdzie kalif odwiedził grób swojego ojca, Ar-Raszida, po krótkiej chorobie zmarł imam Ali ar-Rida. W historiografii szyickiej uważa się, że imam został otruty przez kalifa. Ali ar-Rida został pochowany w grobowcu Haruna ar-Raszida, a z czasem miejscowi szyici, obdarzając szczególnym pietyzmem swoich dwunastu imamów, wznosili mu mauzoleum (arab. „maszhad”), co dało początek obecnej nazwie tego miasta w Iranie – Meszhed.
Próba konsensusu z Alidami i churramitami
Al-Mamun opracował plan politycznego kompromisu, który miał na celu pogodzenie rządzącej dynastii Abbasydów z opozycyjnymi Alidami na płaszczyźnie ideologicznej. Alidzi byli odsunięci od władzy przez cały okres panowania kalifów umajjadzkich (661-750). Choć przyczynili się do zdobycia kalifatu przez Abbasydów, to później sami zostali pozbawieni dostępu do rządów. W związku z tym kalif postanowił narzucić ludności całego kalifatu wyznanie mutazylickie jako oficjalne, jednocześnie mianując swoim następcą imama z rodu Alidów. Wierzono, że mutazylizm pogodzi islam sunnicki z szyizmem oraz z przedmuzułmańskimi ruchami ludowymi, określanymi w arabskich źródłach jako „churramickie”.
Doktryna wczesnego mutazylizmu
Podstawowym założeniem pierwotnej doktryny mutazylitów było twierdzenie, że „wola człowieka jest całkowicie wolna, człowiek jest panem swoich czynów, ponieważ w przeciwnym razie jego odpowiedzialność przed bóstwem byłaby niesprawiedliwością. Bóg musi być sprawiedliwy”.
Kolejnym kluczowym założeniem mutazylizmu był dogmat o stworzeniu Koranu. Mutazylici utrzymywali, że wiara w wieczność Słowa Bożego (Koranu), głoszona przez większość ówczesnych muzułmanów, jest sprzeczna z poglądem o Bogu jako wiecznym początku, a nawet z monoteistycznym charakterem islamu.
Mutazylizm czerpał inspiracje z myśli starożytnej Grecji, zwłaszcza z jej późnego okresu, głęboko przesiąkniętego religijnością. Prostota i logiczna spójność doktryny mutazylickiej lepiej sprzyjały pogodzeniu różnych podziałów w łonie islamu niż sztywna dogmatyka innych szkół sunnickich.
Prześladowania innych odłamów sunnizmu
W czerwcu 827 roku Al-Mamun ogłosił dekret o „stworzonym Koranie”, który miał obowiązywać wszystkich poddanych kalifa. W tym dokumencie Ali został uznany za najważniejszego proroka po Mahomecie, co było ukłonem w stronę szyizmu. Dogmat o stworzeniu Koranu kalif potwierdził w maju 833 roku, tuż przed swoją śmiercią. Powoływał się na werset: „Oto uczyniliśmy ją Koranem arabskim” (inna dżaalna-hu koranan arabijjan انا جعلناه قرانا عربيا) i twierdził, że „dżaalna” (جعلنا) oraz „chalakna” (خلقنا) w tym kontekście oznaczają to samo.
Za panowania Al-Ma’muna powołano specjalny trybunał (arab. „al-mihna”), który ścigał przeciwników oficjalnego wyznania. Stanął przed nim m.in. Ahmad Ibn Hanbal (zm. 855), wybitny uczony sunnicki, zbieracz hadisów oraz założyciel jednego z najrygorystyczniejszych mazhabów sunnickich. Ibn Hanbal spędził wiele lat w więzieniu.
Niepokoje w Egipcie
W Egipcie trwały ciągłe zamieszki wewnętrzne, w tym konflikt plemienny Jemenitów z Kajsytami, który trwał od czasów Umajjadów. Chaos pogłębiały częste zmiany na kluczowych stanowiskach administracji prowincji. Dodatkowo do Aleksandrii przybyło 15 tysięcy uchodźców przed prześladowaniami emira Kordowy, Al-Hakama I (796-822). Przez 10 lat intruzi panoszyli się w mieście, drwiąc z miejscowych władz, aż w 827 roku zostali siłą wyparci przez syna Tahira, Abd Allaha, a następnie przenieśli się na Kretę, gdzie założyli własne państwo i pozostali do odzyskania wyspy przez Bizantyńczyków w 961 roku. Po odwołaniu Tahirydów, kalif powierzył zarząd Egiptu swojemu synowi, Abu Ishakowi Muhammadowi, przyszłemu kalifowi Al-Mutasimowi (833-842). W 829 roku ten ostatni musiał wezwać na pomoc samego ojca. Kalif miał przeciw sobie zbuntowane garnizony w Egipcie oraz buntowników niskiego stanu, nazywanych przez arabskich autorów bez ogródek „motłochem” („ajjarun”). W latach 831-832 wybuchło w Dolnym Egipcie powstanie Koptów, które kalif brutalnie stłumił, zamieniając chrześcijańskie kościoły na meczety.
Ruchy churramickie
Masowe wystąpienia w północnym Iranie, określane jako churramickie, miały miejsce w latach 807-808, jeszcze za czasów Ar-Raszida. Churramici szybko opanowali okolice Isfahanu, Ar-Rajj, Hamadan i Karadż. Będąc w Churasanie, kalif wysłał przeciwko buntownikom 12-tysięczny oddział jazdy dowodzony przez Abd Allaha Ibn Mubaraka, który zdołał ich przepłoszyć do górskich baz. Ponownie ruch churramicki zagroził kalifatowi za Al-Mamuna w latach 816-817. Tym razem dowodzili nim „odziani w czerwień” (arab. muhammira) na czele z Babakiem, Azerem, który kierował ruchem z twierdzy Al-Bazz w okolicach Ardabilu. Udało mu się opanować północ Iranu, aż po Isfahan. Początkowo wspierali ich lokalni feudałowie, rządcy Tabrizu, Tabaristanu i Marandu, licząc na upadek kalifatu. Wyprawy wojsk rządowych przeciwko azerskim buntownikom w latach 819-820 oraz 829 kończyły się porażkami. Al-Mamun był także zajęty sytuacją na pograniczu z Bizancjum. W roku śmierci Al-Mamuna (833) churramici opanowali Isfahan, Kuhistan, a nawet Fars.
Wojny z Bizancjum
Za Al-Mamuna muzułmanie chętnie wykorzystywali wszelkie okazje do osłabienia Cesarstwa Bizantyjskiego. W latach 820-823 wsparli powstanie Tomasza Słowianina. Z kolei w marcu i na jesieni 830, w odwecie za wspieranie przez cesarza Teofila (829-842) powstania Babaka, kalif zorganizował dwie wyprawy na terytorium cesarstwa. Muzułmanie odrzucili ofertę pokoju ze strony bizantyjskich posłów w Adanie w lipcu 831 roku. Wojska kalifa dotarły do Azji Mniejszej, ale musiały zawrócić na wieść o poważnych zamieszkach w Egipcie. Starcia z Bizancjum, którego oferty pokoju kalif nieustannie odrzucał, wznowiono w 832 roku. Żadna ze stron nie osiągnęła spektakularnych sukcesów, a działania miały miejsce głównie na pograniczu. 9 sierpnia 833 roku Al-Mamun zmarł w miejscowości Badandun (gr. Podandos) koło Tarsu. Na krótko przed śmiercią wyznaczył swoim następcą brata, Abu Ishaka Muhammada. Wojska arabskie, skoncentrowane na granicy, odmówiły posłuszeństwa Abu Ishakowi i ogłosiły kalifem syna zmarłego władcy, Al-Abbasa, przyszłego Al-Mutasima (833-842).
Bajt al-Hikma i Szajch tłumaczy
W czasach Al-Mamuna działalność Domu Mądrości (Bajt al-Hikma) osiągnęła niespotykany rozkwit. Była to jedna z najbogatszych bibliotek oraz instytut naukowy zajmujący się przekładami myśli starożytnej Grecji na grunt muzułmański, znanej jako al-hikma. Uważa się, że została założona w 830 roku przez Al-Mamuna, aczkolwiek jej początki przypisuje się Harunowi Ar-Raszidowi. Dzieła greckie były najpierw tłumaczone na aramejski, ponieważ większość tłumaczy z greki pochodziła z Syrii, a następnie na arabski, który szybko stał się lingua franca Bliskiego Wschodu. W tym czasie działał „szajch tłumaczy”, Hunajn Ibn Ishak (809-873), nestorianin z Al-Hiry. Al-Mamun wypłacał mu wynagrodzenie równe wadze przetłumaczonych ksiąg w złocie. Uczelnię założyli Irańczycy, wzorując się na podobnej instytucji w Gondeszapur (arab. Dżundajsabur), a rozkwit zawdzięczała mutazylitom, które czerpały inspiracje z myśli greckiej. Należy zaznaczyć, że nie był to „czysty” arystotelizm ani platonizm, lecz ich późniejsze interpretacje w duchu neoplatońskim, mocno przesycone orientalną religijnością. Po odrzuceniu mutazylizmu przez kalifa Al-Mutawakkila (847-861), działalność Bajt al-Hikma została zakazana. Całkowity upadek tej instytucji nastąpił po przeniesieniu stolicy kalifatu do Samarry w połowie IX wieku.
Mecenat naukowy
W czasie swojego panowania Al-Mamun dbał o rozwój nauki. W 830 roku założył w Bagdadzie uniwersytet znany jako Dom Mądrości (Bajt al-Hikma), w którym uczyli m.in. Al-Kindi oraz Muhammad ibn Musa al-Chuwarizmi. Pozyskał również rękopis prac greckich uczonych starożytnych, wysyłając w tym celu poselstwo do cesarza bizantyjskiego Leona V Armeńczyka.
Poezja modernistyczna
Za czasów Al-Mamuna zmarł (825) wybitny poeta arabski, Abu al-Atahijja, znany z refleksyjnej poezji, być może inspirowanej mutazylickim racjonalizmem, będący chrześcijaninem. Natomiast od lat nie żył już Abu Nuwas (zm. 813), najwybitniejszy poeta okresu Abbasydów, prekursor poezji modernistycznej (arab. muhdas). Odrzucił on sztywne konwencje klasycznej kasydy na rzecz ghazalu, męskich erotyków (ghazal muzakkar) oraz poezji bachicznej (chamrijjat). Tematyka jego utworów sugeruje, że mógł być Persa z pochodzenia, który starał się wprowadzić wpływy swojej kultury do świata arabskiego.
Upamiętnienie
Na jego cześć nazwano krater Almanon na Księżycu.
Przypisy
Bibliografia
Bielawski J.: Historia literatury arabskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968
Danecki J.: Arabowie, PIW Warszawa 2001
Danecki J.: Podstawowe wiadomości o islamie t. I-II, Warszawa 2002
Dziekan M. M.: Historia Iraku, Warszawa 2002
Hauziński J.: Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, PWN Warszawa-Kraków 1993
Hitti Ph. K.: Dzieje Arabów, PWN Warszawa 1969
Składanek B.: Historia Persji. Tom II. Od najazdu arabskiego do końca XV wieku, Warszawa 2008
Loading ...