Al-Hadżdżadż ibn Jusuf

Al-Hadżdżadż Ibn Jusuf

Al-Hadżdżadż Ibn Jusuf, znany również jako الحجاج بن يوسف (pełne imię: Abu Muhammad al-Hadżdżadż Ibn Jusuf Ibn al-Hakam Ibn Akil as-Sakafi), urodził się około 661 roku w Taifie i zmarł w czerwcu 714 roku w Wasicie. Był on umajjadzkim dowódcą wojskowym oraz namiestnikiem Iraku od 694 roku aż do swojej śmierci.

Wywodził się z północnoarabskiego plemienia Sakif. Jego matka, Al-Fari’a, była rozwiedzioną żoną Al-Mughira Ibn Szu’by, umajjadzkiego namiestnika Al-Kufy. Przodkowie Al-Hadżdżadża pracowali jako nosiciele kamieni oraz w budownictwie. Jako dziecko zyskał przydomek „Kulajb” (mały pies), pod którym często przewijał się w poetyckich satyrach. W młodości pełnił funkcję szefa szkoły w Taifie. Wziął udział w walkach po stronie Umajjadów przeciwko antykalifowi Ibn az-Zubajrowi, uczestnicząc w bitwach na równinie Al-Harra w 683 roku oraz pod Ar-Rabazą w 684 roku. Krótko był również namiestnikiem miasta Tabala na nizinie Tihama. Kluczowy moment w jego karierze nastał, gdy udał się do Damaszku, aby służyć w siłach policyjnych („szurta”). Zyskał uznanie kalifa Abd al-Malika (685–705) poprzez szybkie przywrócenie dyscypliny w oddziałach, które miały być wysłane do Iraku przeciwko bratu Ibn az-Zubajra, Mus’abowi. W tej kampanii Al-Hadżdżadż wyróżnił się jako dowódca straży tylnej. Po pokonaniu Mus’aba w 691 roku, na polecenie Abd al-Malika, wyruszył z dwoma tysiącami syryjskich żołnierzy przeciwko Mekce, stolicy Ibn az-Zubajra. Al-Hadżdżadż wybrał swoją rodzinną Taif jako bazę operacyjną. Początkowo, zgodnie z poleceniem kalifa, który pragnął oszczędzić święte miasto islamu, zaproponował Ibn az-Zubajrowi kapitulację w zamian za nietykalność. Po odmowie Ibn az-Zubajra, Al-Hadżdżadż uzyskał zgodę kalifa na zdobycie Mekki siłą i rozpoczął bombardowanie, które trwało nawet podczas pielgrzymki. Ibn az-Zubajr odmówił Al-Hadżdżadżowi prawa do pielgrzymki, co doprowadziło do jego gniewu, w wyniku którego bombardował Al-Ka’bę wraz z pielgrzymami. Po siedmiu miesiącach oblężenia, Al-Hadżdżadż zdobył Mekkę, a Ibn az-Zubajr zginął podczas walki wokół Ka’by.

Po śmierci Ibn az-Zubajra, reszta Hidżazu poddała się. W nagrodę Al-Hadżdżadż został namiestnikiem Hidżazu, Jemenu i Al-Jamamy. Jako namiestnik dwukrotnie odbył pielgrzymkę i rozpoczął odbudowę Ka’by w pierwotnej formie, zanim została odnowiona przez Ibn az-Zubajra. Al-Hadżdżadż przywrócił pokój w Hidżazie, jednak często stosował surowe metody, co wielokrotnie wymagało interwencji kalifa. Możliwe, że jego przeniesienie do Iraku w 694 roku było wynikiem skarg mieszkańców, choć bezpośrednią przyczyną była śmierć dotychczasowego namiestnika Biszra Ibn Marwana. Po objęciu namiestnictwa, Al-Hadżdżadż wygłosił w Al-Kufie słynną mowę, w której groził wrogom Umajjadów, co przeszło do historii arabskiej literatury. Irak był wówczas „najbardziej buntowniczą i najtrudniejszą do rządzenia prowincją”, w której rywalizacja między plemionami łączyła się z wojnami religijnymi. Pierwszym zadaniem Al-Hadżdżadża było przywrócenie porządku w armii Iraku, której żołnierze zamiast pełnić służbę, rabowali okoliczne tereny. Nowy namiestnik ogłosił, że każdy żołnierz, który nie wróci na swoje miejsce w ciągu trzech dni, zostanie skazany na śmierć, a jego majątek zostanie skonfiskowany. Działania te okazały się skuteczne. Najgroźniejszym przeciwnikiem Umajjadów w Iraku byli azrakici, radykalny odłam charydżytów. Al-Hadżdżadż potwierdził dowództwo Al-Muhallaba, który już wcześniej walczył z azrakitami, a następnie niezwłocznie wysłał żołnierzy do walki. Al-Muhallab odniósł zwycięstwo nad azrakitami w 696 roku, jednak w tym samym czasie Irakowi zagrażał inny charydżycki przywódca, Szabib Ibn Jazid, działający z Mosulu. Po kilku porażkach, i dopiero po przysłaniu posiłków z Syrii przez kalifa, Al-Hadżdżadż pokonał go wiosną 697 roku nad rzeką Karun w Chuzestanie. W tym samym roku stłumił także bunt Al-Mutarrifa Ibn Al-Mughira Ibn Szu’by, namiestnika Mada’in, który sprzymierzył się z charydżytami. Azrakici zostali ostatecznie pokonani w latach 698/699, gdy ich przywódca Katari Ibn al-Fudża’a zginął w bitwie niedaleko Reju.

Na przełomie 697/698 roku, Abd al-Malik powierzył Al-Hadżdżadżowi także Chorasan i Sistan. Do zarządzania Chorasanem wysłał Al-Muhallaba, natomiast do Sistanu, który musiał być na nowo podporządkowany, innego doświadczonego dowódcę, Ibn al-Aszata, na czele doskonale wyposażonej tzw. „armii pawii”. Ibn al-Aszat pokonał władcę Zabulistanu, jednak Al-Hadżdżadż był niezadowolony z jego postępów, nie zdając sobie sprawy z trudności kampanii w górzystym terenie. W obraźliwych listach groził mu przekazaniem dowództwa jego bratu Iszakowi. W rezultacie Ibn al-Aszat zbuntował się ze swoją armią, wrogo nastawioną do Al-Hadżdżadża, i w 701 roku zawrócił do Iraku. Zajął Al-Kufę i Basrę, oblegając Al-Hadżdżadża na przedmieściach. Ten ostatni ocalił się jedynie dzięki przybyciu armii syryjskiej, która jeszcze w tym samym roku krwawo stłumiła rebelię. Zwolennicy Ibn al-Aszata przez kilka lat utrzymywali się w Chorasan, gdzie jego syn i następca Al-Muhallaba, Jazid, niezbyt energicznie z nimi walczył. Gdy nie odpowiedział na wezwania do siedziby namiestnika Iraku, Al-Hadżdżadż uzyskał u kalifa jego dymisję i uwięził go. Ibn al-Aszat zginął w 704 roku w wyniku samobójstwa.

Rewolta Ibn al-Aszata była ostatnim buntem Arabów w Iraku. W 702 roku Al-Hadżdżadż zbudował pomiędzy Al-Kufą a Basrą ufortyfikowany obóz wojskowy, Wasit, w którym stacjonował garnizon syryjskich żołnierzy. Wasit, jako rezydencja namiestnika, stał się stolicą Iraku i szybko przekształcił się w duże miasto. Al-Hadżdżadż skoncentrował się na odbudowie gospodarki regionu, zrujnowanego po dwudziestu latach wojen. W szczególności zajął się naprawą i rozbudową systemu irygacyjnego oraz zagospodarowaniem nieużytków rolnych. Założył mennice, w których zaczęto bić nowe arabskie monety, wprowadzone przez Abd al-Malika, zastępując wcześniej używane bizantyńskie i sasanidzkie. Kazał przetłumaczyć spis podatkowy z perskiego na arabski. W efekcie, „wkrótce prowincje Al-Hadżdżadża przewyższyły bogactwem Egipt i Syrię”. Al-Hadżdżadż zabiegał u Abd al-Malika o to, by jego następcą został jego syn Al-Walid, wbrew roszczeniom brata kalifa Abd al-Aziza. Po objęciu władzy, Al-Walid „dał mu wolną rękę we wszystkim i polegał na nim tym bardziej, że zawdzięczał mu następstwo tronu”. Wielkie podboje Al-Walida na wschodzie były efektem działań Al-Hadżdżadża, który nie oszczędzał środków na przygotowanie kampanii. Dowódcy, których nominował, Kutajba Ibn Muslim i Muhammad Ibn al-Kasim, podbili odpowiednio Mawarannahr i Sindh. Al-Hadżdżadż miał wspierać sukcesję syna Al-Walida, Abd al-Aziza, co było sprzeczne z testamentem Abd al-Malika, według którego po Al-Walidzie miał panować jego brat Sulajman (715-717). Al-Hadżdżadż zmarł na raka żołądka, a miejsce jego pochówku zostało zamaskowane, aby zapobiec profanacji. Rok później Sulajman doszedł do władzy i rozpoczął prześladowania krewnych oraz zwolenników Al-Hadżdżadża, którzy tym samym utracili wszelkie wpływy.

Al-Hadżdżadż, pragnąc zakończyć spory teologiczne, doprowadził do wydania ujednoliconej wersji tekstu Koranu, która miała być zaopatrzona w nowe znaki diakrytyczne, umożliwiające odróżnienie tak samo pisanych liter oraz zaznaczenie samogłosków (inne źródła przypisują jednak wprowadzenie znaków samogłoskowych gramatykowi Al-Chalilowi Ibn Ahmadowi żyjącemu w VIII wieku). Był znany ze swoich umiejętności oratorskich, które były wysoko cenione wśród Arabów i stały się wręcz przysłowiowe. Przywiązywał ogromną wagę do czystości języka arabskiego i miał zamiłowania literackie, o czym świadczą jego związki z takimi poetami jak Dżarir, Al-Farazdak oraz Al-Hakam Ibn Abdal, a także poetką Lajlą al-Achjalijją. Z drugiej strony prześladował satyryków, takich jak Imran Ibn Hittan i Jazid Ibn al-Hakam as-Sakafi.

„Niemal nikt spośród osobistości wczesnego okresu islamu nie stał się przedmiotem arabskiej literatury do tego stopnia co Al-Hadżdżadż. […] Historie i wersy odzwierciedlające argumenty za i przeciw niemu są niezliczone”. Był znienawidzony przez przeciwników Umajjadów, charydżytów, szyitów oraz Abbasydów, ale „masowe egzekucje i inne okrucieństwa, które były mu przypisywane, są wymysłem jego wrogów”.

Przypisy

Bibliografia

• A. Dietrich: al-Ḥadjdjādj b. Yūsuf. W: B. Lewis, V.L. Ménage, Ch. Pellat, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume III. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-08118-6. Brak numerów stron w książce
• R. Rubinacci: Azāriķa. W: H.R.A. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-08114-3. Brak numerów stron w książce
• Danuta Madeyska: Historia świata arabskiego: okres klasyczny od starożytności do końca epoki Umajjadów (750). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1999. ISBN 83-235-0096-7. Brak numerów stron w książce