Al-Farabi

Al-Farabi, właściwie Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Uzalagh al-Farabi (po persku محمد فارابی) lub Abū Nasr Muhammad ibn al-Farakh al-Fārābi (w Europie znany jako Abunaser, Alpharabius lub Farabi) (ur. 870, zm. 950 w Damaszku) to wybitny filozof, uczony oraz muzyk turański, uznawany za jednego z pierwszych myślicieli w historii islamu. Nazywany jest „Drugim Nauczycielem” filozofii islamskiej, gdzie „Pierwszym Nauczycielem” był Arystoteles.

Życie

W kwestii etnicznego pochodzenia Al-Farabiego nie ma jednoznacznych dowodów ani zgody wśród historyków. Różnice dotyczące jego rodowodu sugerują, że informacje na ten temat nie zostały zarejestrowane po jego śmierci przez osoby posiadające konkretne dane, a stały się raczej przedmiotem spekulacji i domysłów.

Niektórzy badacze twierdzą, że Al-Farabi przyszedł na świat w małej wiosce Wasij, w pobliżu Farabu (dzisiejszy Kazachstan), w rodzinie turskiej. Na poparcie tych teorii przytaczana jest dawna perska nazwa Farabu, Parab, która pojawia się w historycznym opisie Hodud al-’alam. Z kolei Ibn al-Nadim oraz inni historycy sugerują, że imię Al-Farabi może mieć swoje korzenie w Faryab w Chorasanie, co jest również nazwą prowincji w Afganistanie. Niewiele wiadomo o jego życiu, a jego etniczne pochodzenie pozostaje niejasne.

Al-Farabi rozpoczął swoją edukację w Iranie, a od 25 roku życia osiedlił się w Bagdadzie, gdzie spędził około 40 lat. Tam nauczył się języka arabskiego, filozofii oraz logiki, a jego mentorem był znany chrześcijański lekarz, filozof i komentator dzieł Arystotelesa, Abu Biszr Matta ibn Junus. Zaznajomił się także z pismami Porfiriusza oraz późniejszą filozofią grecką, a także z pracą ośrodka matematyczno-astronomicznego w Harranie, szczególnie pod względem działalności Juhanny ibn Hajlana. Z powodu ataków muzułmańskiej ortodoksji oraz ismailitów zmuszony był opuścić Bagdad, udając się najpierw do Aleppo, a potem do Damaszku, gdzie spędził ostatnie lata swojego życia i zmarł. W życiu prywatnym był osobą skromną i wyciszoną, z zamiłowaniem do muzyki i poezji, prowadził ascetyczny tryb życia, często przebywając w towarzystwie uczniów.

Twórczość

Większość dzieł Al-Farabiego powstała w Bagdadzie. W 1950 roku turecki uczony Ahmed Atesza stworzył obszerną listę jego prac, obejmującą 191 pozycji. Polski arabista Józef Bielawski przeprowadził systematyzację pism Al-Farabiego, dzieląc je na pięć kategorii: pisma logiczne, etyczne i polityczne, ogólnofilozoficzne oraz metafizyczne, prace dotyczące Platona i Arystotelesa, a także pisma matematyczne, astrologiczne, alchemiczne, muzyczne i inne. Jednym z najważniejszych dzieł Al-Farabiego jest jego encyklopedia nauk filozoficznych, Kitab ihsa al-ulum (Wyliczenie nauk), znana w średniowiecznej filozofii Zachodu dzięki przekładowi Gerarda z Kremony jako Liber de scientiis. W polskim języku dostępne są tłumaczenia dzieł politycznych Al-Farabiego, takich jak Kitab fi mabadi ara ahl-madina al fadila (Państwo doskonałe) oraz Kitab as-sijasa al-madanijja (Polityka).

Filozofia

Al-Farabi często uważany jest za twórcę podstaw filozofii muzułmańskiej. Był doskonałym znawcą Arystotelesa i autorem komentarzy do jego dzieł. Nawet Awicenna przyznał, że tylko dzięki interpretacji Al-Farabiego zdołał zrozumieć Metafizykę Arystotelesa.

Al-Farabi był zarówno arystotelikiem, jak i neoplatonikiem. W swoich pracach dążył do zharmonizowania filozofii Arystotelesa i Platona z naukami islamu. Był bardziej elastyczny wobec ortodoksji muzułmańskiej niż Al-Kindi; pomimo głębokiej znajomości Arystotelesa, często unikał wyraźnego wyrażania jego poglądów, opierając się bardziej na religijnej teologii Arystotelesa. To podejście sprawiło, że filozofia Al-Farabiego jest mieszanką arystotelesowską i platońską, a także próbą syntezy neoplatonizmu z islamem.

Jako arystotelik, Al-Farabi wprowadził do filozofii muzułmańskiej koncepcję logiki, a także poszerzył pojęcie rozumu. Jego neoplatonizm objawia się w przedstawieniu świata jako emanacji, a przedmiotów fizycznych jako obrazów anima mundi, duszy świata. W jego wizji idealnego społeczeństwa muzułmańskiego, w którym ma panować mądrość i cnota, dostrzega się elementy zrealizowane w niektórych regionach wczesnośredniowiecznego świata islamskiego.

W odróżnieniu od Al-Kindiego, działalność Al-Farabiego miała bardziej filozoficzny niż przyrodniczy charakter. Uznawany był za najwybitniejszego znawcę filozofii greckiej wśród myślicieli muzułmańskich. Mniej niż Al-Kindi koncentrował się na próbach uzasadnienia wiedzy faktograficznej poprzez logikę i metafizykę oraz na ich zgodności z religią objawioną, a bardziej dążył do prowadzenia tych dyscyplin w formie czystej. Jego głównym celem było udoskonalenie metody zdobywania wiedzy za pomocą logiki. W Wyliczeniu nauk Al-Farabi przedstawił muzułmańską koncepcję relacji między filozofią a nauką, dzieląc wiedzę na pięć obszarów: naukę o języku, logikę, matematykę (w tym geometrię, optykę, astronomię, geografię i muzykę), fizykę oraz metafizykę, politykę, prawo i teologię. Jego encyklopedia stanowi więc podsumowanie całej wiedzy dostępnej w czasach Al-Farabiego w świecie islamskim, a poszukiwanie wiedzy dla samej siebie uznawał za najważniejsze zadanie filozofii. Al-Farabi głosił, że istnieje tylko jedna prawda oraz jedna prawdziwa wiedza filozoficzna, która przenika wszystkie dziedziny wiedzy.

Z tej koncepcji prawdy wynika jego pogląd na relację między filozofią a teologią, co zbliża go do mutazylitów. W ostatecznym ujęciu, różnica między teologią a filozofią jest jedynie pozorna. Różnią się one tylko drogami dojścia do prawdy: w filozofii to rozum, a w teologii intuicja. Podobnie jak mutazylici, Al-Farabi starał się godzić filozofię z teologią, jednak jego próby nie zadowalały muzułmańskiej ortodoksji, uznawane były za eklektyczne i niosące ze sobą potencjalne sprzeczności.

Wpływ na kulturę

Od imienia Al-Farabiego pochodzi portugalskie słowo alfarrábio, które oznacza starą, grubą i nudną książkę.

Przekłady na polski

Państwo doskonałe, Warszawa 1967

Przypisy

Bibliografia

A.O. Makowielski, Sz.F. Mamiedow: Myśl filozoficzna narodów Zakaukazia i Azji Środkowej. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 102–107. (pol.).