Al-Bakillani (arab. ٱلْبَاقِلَّانِيّ) (pełne imię: Abu Bakr Muhammad Ibn at-Tajjib al-Bakillani), urodził się około 940 roku, prawdopodobnie w Basrze, a zmarł 5 czerwca 1013 roku w Bagdadzie – był najwybitniejszym teologiem aszaryckim swojego czasu.
Życiorys
Razem z Ibn Furakiem i Al-Isfarajinim studiował w Basrze pod okiem Abu al-Hasana al-Bahiliego, który był uczniem Al-Aszariego. Uczył się również w Bagdadzie, gdzie pobierał nauki od innego ucznia Al-Aszariego, Ibn Mudżahida. Jako malikita studiował także fikh u najważniejszego przedstawiciela tej szkoły w ówczesnym Iraku, Al-Abhariego. W 970 roku przyjął zaproszenie od Bujidy Aduda ad-Dauli (949–983) i udał się na jego dwór w Szirazie. Najprawdopodobniej w 978 roku powrócił do Bagdadu razem z Adud ad-Daulą. Wkrótce potem został głównym sędzią (kadi al-kudat) Bagdadu, gdzie do jego zadań należało mianowanie i nadzorowanie sędziów, kaznodziejów oraz inspektorów rynków w innych regionach państwa Bujidów.
Jego dwie znaczące misje dyplomatyczne – jedna w Bizancjum z ramienia Aduda ad-Dauli (981 lub 982), a druga w 1011 roku u Baha ad-Dauli (989–1012) z ramienia kalifa Al-Kadira (991–1031) – świadczyły o jego politycznych wpływach oraz szacunku, jakim cieszył się wśród abbasydzkich kalifów. W Bagdadzie uczestniczył w publicznych debatach z mutazylitami i szyitami, w tym z prominentnym teologiem szyickim, Asz-Szajchem al-Mufidem. Uczestniczył również w dyskusji z chrześcijańskimi teologami na dworze bizantyńskim. Po jego śmierci został pochowany na cmentarzu Bab al-Harb, w pobliżu grobu Ibn Hanbala. Jego najważniejszym uczniem był Abu Dżafar as-Simnani.
Poglądy
Teologia Al-Bakillaniego w kluczowych aspektach pozostaje zgodna z poglądami innych aszarytów. W historii szkoły zapisał się przede wszystkim jako pierwszy myśliciel, który w swoim dziele Kitab at-Tamhid dokonał systematycznego wykładu aszaryzmu. Szczególnie dbał o przedstawienie istotnych definicji teologicznych. Jego praca stała się fundamentem dla późniejszych dzieł Abd al-Kahira al-Baghdadiego (zm. 1037) oraz Dżowajniego, którzy również dążyli do systematyzacji zasad aszaryzmu. Wyróżniał się także tym, że starał się ustalić racjonalne przesłanki do klasyfikacji źródeł ludzkiej wiedzy oraz udowodnienia stworzenia (hudus) świata, korzystając z aszaryckiej teologii. To zainteresowanie kosmologią oraz naukami przyrodniczymi wynikało z jego przekonania o konieczności zajęcia się źródłami wiedzy oraz ogólną charakterystyką stworzonego świata i kosmosu. W jego pracach można dostrzec proces integracji teologii z naturalistyczną filozofią, reprezentowaną przez atomizm, na którym oparł swoje wyjaśnienia dotyczące pojęcia „powstania z martwych” oraz dowodu na istnienie Boga. Ostatecznie uznał, że wiara w istnienie atomów, związana z teologicznymi prawdami, takimi jak zmartwychwstanie i istnienie Boga, jest obowiązkiem każdego muzułmanina. Ta koncepcja była kontynuowana przez niektórych aszarytów, w tym Dżowajniego.
W przeciwieństwie do innych teologów aszaryckich, nie odrzucił teorii stanów (ahwal) mutazylity Abu Haszima al-Dżubba’iego, dokonując jedynie jej modyfikacji, która pozwalała mu wierzyć w boskie atrybuty (sifat) jako rzeczywiste znaczenia aktualnych bytów (maʿani), które, według niego, miały jedynie egzystować w stanach Istoty Boga. Utożsamiając stany Abu Haszima z własnym rozumieniem boskich atrybutów, odnosił się do rozwiniętej przez Al-Aszariego teorii pozyskiwania (kasb) czynów, stwierdzając, że ogólny charakter ludzkich aktów, takich jak ruch, jest bezpośrednio stwarzany przez Boga, ale to od ludzi zależy, w jakiej formie ten ruch się przejawi, na przykład w postaci usiądnięcia. Według Fachr ad-Dina ar-Raziego, Al-Bakillani utrzymywał, że istota aktu wynika z działania Boga, natomiast jego klasyfikacja jako posłuszeństwa lub nieposłuszeństwa jest rezultatem ludzkiej woli. Wprowadził zatem do aszaryckiej teorii działania element wolności. Wierzył również, że anioły przewyższają proroków, choć według Ibn Hazma, uważał bezgrzeszność (isma) proroków za obowiązującą jedynie w kontekście ich prorockiej misji.
Na przestrzeni lat jego najważniejsze dzieło, Idżaz al-Kuran (Niepowtarzalność Koranu), poświęcone niezwykłym walorom Koranu, zarówno w zakresie treści religijnej, jak i formy językowej oraz literackiej, zyskało szerokie uznanie, nie tylko wśród teologów, ale także literatów. W tej pracy poświęcił osobny rozdział na porównanie najpiękniejszej poezji z okresu dżahilijji z utworami późniejszych poetów oraz wybranymi wersetami Koranu, przyznając wyższość tym ostatnim. Wartość tego dzieła podkreślają teoretyczne rozważania autora z zakresu arabskiej retoryki oraz cenne analizy krytyczno-literackie.
W odpowiedzi na wyzwania ze strony mutazylitów, Al-Bakillani wprowadził obszerny materiał z aszaryckiej dialektycznej teologii do teorii prawa. Podejście to było w jaskrawej sprzeczności z praktyką samego Aszariego, który podkreślał ścisły rozdział między prawem a teologią. Ta innowacja spotkała się początkowo z opozycją, ale ostatecznie zyskała uznanie w sunnickich szkołach prawa, z wyjątkiem hanafickiej. Wspólnie z współczesnym mu mutazylitą Abd al-Dżabbarem (zm. 1024) Al-Bakillani wywarł znaczący wpływ na ówczesną naukę fikhu.
Przypisy
Bibliografia
Hassan Ansari, Masoud Tareh, Jalil Omidi: al-Bāqillānī, Abū Bakr. Encyclopaedia Islamica. [dostęp 2025-04-30]. (ang.).
Józef Bielawski: Bakillani (al–). W: Józef Bielawski (red. nauk.): Mały słownik kultury świata arabskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971, s. 93.
D. Sourdel: al-Ḳādir Bi’llāh. W: E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IV. Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 378–379. ISBN 90-04-05745-5.
Tim Winter: The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-78549-5.
Loading ...