Akwedukt Wignacourta

Akwedukt Wignacourta (malt. Akwadott ta’ Wignacourt, ang. Wignacourt Aqueduct) to konstrukcja na Malcie, która została zbudowana w latach 1610–1614 przez Zakon Maltański. Jej celem było zapewnienie dostępu do wody ze źródeł w Dingli i Rabacie dla nowo powstałej stolicy, Valletty. Woda była transportowana rurami, które znajdowały się zarówno pod ziemią, jak i na arkadach wzniesionych nad obniżeniami terenu.

Pierwsza próba budowy akweduktu miała miejsce w 1596 roku, kiedy to Wielki Mistrz Martin Garzes zlecił projekt, jednak prace zostały wstrzymane do 1610 roku. Przepływ wody zainaugurowano pięć lat później, 21 kwietnia 1615 roku. W procesie projektowania i budowy wzięli udział inżynierowie, tacy jak Bontadino de Bontadini, Giovanni Attard oraz Natale Tomasucci. Akwedukt nazwano na cześć Wielkiego Mistrza Alofa de Wignacourt, który częściowo sfinansował jego budowę.

Akwedukt funkcjonował aż do XX wieku, a wiele jego przęseł przetrwało do dziś. Można je zobaczyć w miejscowościach takich jak Attard, Balzan, Birkirkara, Fleur-de-Lys i Santa Venera. Pozostałości akweduktu obejmują także wieże wodne w Santa Venera, Ħamrun i Florianie, jak również kilka fontann w Florianie i Valletcie.

Historia

W 1566 roku na półwyspie Sciberras założono stolicę Vallettę, która borykała się z problemami z dostawą wody. Deszczówka gromadzona w mieście nie wystarczała dla jego mieszkańców. Z czasem, w miarę wzrostu liczby ludności, dostarczanie wody ze źródeł stało się problematyczne, zwłaszcza w obliczu obaw przed atakami tureckimi, co spowodowało, że regularne dostawy wody stały się priorytetem dla władz wojskowych.

19 października 1596 roku zlecono budowę akweduktu, który miał dostarczać wodę z Dingli i Rabatu do stolicy. Wielki Mistrz Martin Garzes sprowadził jezuitę Padre Giacomo do zaprojektowania budowli. Mimo początkowych prac, projekt został wstrzymany z przyczyn finansowych.

Prace wznowiono 9 stycznia 1610 roku pod kierunkiem innego jezuity, Padre Natale Tomasucciego. Po śmierci Garzesa nowym Wielkim Mistrzem został Alof de Wignacourt. W lipcu 1612 roku kierownictwo projektu objął Bontadino de Bontadini, hydraulik z Bolonii, który wprowadził zmiany w przebiegu akweduktu. Do budowy zatrudniono 600 lokalnych robotników, a sama inwestycja zakończyła się w 1614 roku. Uroczysta inauguracja miała miejsce 21 kwietnia 1615 roku, a całkowity koszt budowy wyniósł 434 605 scudi, z czego większość pokrył Wignacourt.

Po zakończeniu budowy akwedukt dostarczał codziennie 1400 m³ wody dla około 30 000 mieszkańców, co przyczyniło się do wzrostu liczby ludności w Valletcie, Floriana oraz okolicznych miejscowościach.

W 1780 roku, za rządów Wielkiego Mistrza Emmanuela de Rohan-Polduc, akwedukt został udoskonalony. 4 września 1798 roku, w trakcie maltańskiego powstania przeciwko Francuzom, powstańcy zorganizowali zasadzkę na żołnierzy francuskich obok akweduktu w Mrieħel (Birkirkara).

W 1907 roku proponowano budowę budynków na szczycie akweduktu, jednak projekt nie został zrealizowany. Akwedukt przetrwał w użyciu do początku XX wieku.

W latach 2004–2005 przeprowadzono renowację zachowanych arkad akweduktu, instalując także system oświetleniowy. Koszt tych prac wyniósł 140 000 Lm. Część łuków wymaga obecnie ponownej renowacji z powodu zanieczyszczenia spalinami, gdyż główna droga przebiega wzdłuż akweduktu. W grudniu 2013 roku fragment akweduktu został uszkodzony w wyniku wypadku samochodowego, ale naprawiono go.

Wybrane odcinki akweduktu zostały wpisane na listę Malta Environment and Planning Authority (MEPA) jako zabytki narodowe 1. klasy oraz znajdują się w National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands pod numerami: 01153 w Attard, 01155 w Balzan, 01165 w Birkirkara oraz 01229 w Santa Venera.

Architektura

Akwedukt prowadził rury podziemne od źródeł w Rabacie i Dingli do terenów wiejskich koło Attard. W miejscach, gdzie teren jest nierówny, zbudowano kamienne arkady. Rozpoczynają się one przy dzisiejszej Peter Paul Rubens Street (malt. Triq Peter Paul Rubens) w Attard i są na początku niskie. Następnie biegną wzdłuż Mdina Road (malt. Triq l-Mdina) w Balzan i Birkirkara, gdzie wysokość arkad stopniowo rośnie w miarę obniżania się terenu.

W Fleur-de-Lys akwedukt przecina drogę; w tym miejscu zbudowano Łuk Wignacourta jako upamiętnienie tego przedsięwzięcia. Arkady kontynuują bieg wzdłuż St. Joseph High Road (malt. Triq il-Kbira San Ġużepp) w Santa Venera, kończąc się przy małej wieży znanej jako wieża św. Józefa (Tower of St. Joseph). Od tej wieży woda płynęła dalej do Ħamrun, Blata l-Bajda, Floriany i Valletty poprzez rury podziemne. Zbudowano również wieże kontrolne wody w Ħamrun i Florianie.

Akwedukt został zbudowany z lokalnego wapienia, a bloki łączono przy użyciu pozzolana. To innowacyjne podejście przyczyniło się do uznania Bontadniego. Akwedukt doprowadzał wodę do cystern w budynkach prywatnych i publicznych, a także na statki w porcie Marsamxett oraz w Grand Harbour, zasilając także fontanny.

Łuk Wignacourta/Brama Fleur-de-Lys

Łuk triumfalny na granicy pomiędzy Fleur-de-Lys a Santa Venera znany jest jako Łuk Wignacourta lub Brama Fleur-de-Lys. Posiada trzy przejścia i jest ozdobiony tarczą herbową Wignacourta oraz trzema rzeźbionymi fleur-de-lis, heraldycznymi symbolami Wignacourta. Przedmieście Fleur-de-Lys zawdzięcza swoją nazwę temu łukowi, a fleur-de-lis znajdują się również na fladze i herbie Fleur-de-Lys oraz Santa Venera. Oryginalna tablica pamiątkowa na łuku wyrażała szacunek dla inżyniera Bontadino de Bontadini. Ten łuk, wraz z wieżami wodnymi akweduktu i fontannami, był pierwszym przejawem architektury barokowej na Malcie.

Oryginalny łuk został zniszczony w 1944 roku, a w jego miejscu powstało rondo. W 2012 roku zatwierdzono budowę repliki zniszczonego łuku. Rady lokalne Santa Venera i Birkirkara, a także komitet administracyjny Fleur-de-Lys, spierały się o nazwę łuku. W końcu, w 2014 roku uzgodniono nazwę: „Łuk Wignacourta znany jako Brama Fleur-de-Lys” (ang. The Wignacourt Arch Known As The Fleur-de-Lys Gate). Rekonstrukcja łuku miała miejsce w 2015 roku, a jego odsłonięcie odbyło się 28 kwietnia 2016 roku. Tarcza herbowa Wielkiego Mistrza Emmanuela de Rohan-Polduc mogła być umieszczona na łuku od strony Mdiny po renowacji akweduktu przez de Rohana, jednak brak jest pewności; tarcza ta obecnie znajduje się kilka metrów dalej, przytwierdzona do muru po zewnętrznej stronie wejścia do posterunku policji.

Wieże wodne

Santa Venera

Pierwsza wieża kontrolna akweduktu Wignacourta mieści się w dzisiejszej Santa Venera. Znana jest jako wieża św. Józefa (ang. Tower of St. Joseph, wł. Torre di San Giuseppe), ale powszechnie nazywana it-Turretta w języku maltańskim lub Torretta po włosku. Wieża jest połączona z arkadami akweduktu i ma dwa poziomy, z niższym wzmocnieniem, co przypomina nadmorskie wieże strażnicze, takie jak wieże De Redina. Nie jest pewne, czy obecna budowla jest oryginalna, ponieważ pierwotne projekty akweduktu pokazują nieco inną wieżę. Na wieży znajdowała się inskrypcja, która już nie istnieje.

Ħamrun

Druga wieża kontrolna została zbudowana na wzgórzu św. Mikołaja w Ħamrun i znana jest jako il-Monument tat-Tromba lub it-Turretta ta’ Atoċja. Ma okrągły kształt, a woda pierwotnie przepływała przez otwarty zbiornik w wieży. Wieża nosi herb Wignacourta oraz pamiątkową tablicę z napisem:

Wieża wciąż istnieje, ale jest zaniedbana i otoczona nowoczesnym budownictwem.

W 1780 roku, kiedy de Rohan udoskonalił akwedukt, w pewnym oddaleniu od wieży postawiony został pamiątkowy obelisk, który obecnie znajduje się na prywatnym podwórzu na tyłach domu. Na obelisku znajduje się tarcza herbowa (uszkodzona podczas II wojny światowej) oraz inskrypcja, której tłumaczenie brzmi:

Floriana

Trzecia i ostatnia wieża wodna została zbudowana we Florianie i jest znana jako Wignacourt Water Tower (wieża wodna Wignacourta). Znajduje się obok Argotti Botanical Gardens oraz kościoła Sarria. Jest to okrągła budowla wspierana przez pilastry, posiada fontannę oraz koryto do pojenia koni. Na szczycie wieży znajduje się rzeźbiona fleur-de-lis, a także herb Zakonu św. Jana oraz osobisty herb Wignacourta. Poniżej tarcz herbowych znajduje się następująca inskrypcja:

Wieża została wpisana na listę Antiquities List w 1925 roku. Od 1994 roku jest również zabytkiem narodowym 1. klasy.

Wieża została odnowiona między czerwcem 2015 a czerwcem 2016 roku, finansowana przez Ministerstwo Transportu i Infrastruktury. Płaskorzeźba lwa wlewającego wodę, będąca częścią poidła dla koni, uległa erozji przez lata i w 2016 roku została zastąpiona repliką. Wnętrze wieży zawiera spiralne schody, które również zostały odnowione w 2016 roku.

Fontanny

Wraz z ukończeniem akweduktu Wignacourta, w Valletcie powstało wiele fontann zasilanych jego wodą.

Fontanna Wignacourta

Pierwszą fontanną podłączoną do akweduktu była fontanna Wignacourta, znajdująca się na St. George’s Square w Valletcie, przed pałacem Wielkich Mistrzów. Ceremonia inaugurująca akwedukt miała miejsce przy tej fontannie. Gdy plac stał się miejscem parad dla brytyjskiego wojska, fontanna została przeniesiona do St. Philip’s Gardens we Florianie, gdzie pozostaje do dziś.

Barokowa fontanna składa się z ogromnej okrągłej miski, z trzema mniejszymi w kształcie muszli, podtrzymywanymi przez cokół z rzeźbami delfinów. Jest to zabytek narodowy 1. klasy. W 2014 roku, po latach zaniedbania, zapowiedziano renowację fontanny.

Oryginalna fontanna mogła zostać zniszczona 2 stycznia 1745 roku i zastąpiona przez obecną, bardziej ozdobną wersję.

Fontanna w Valletta Marina

Inna fontanna znajdowała się w marinie Valletty, na zewnątrz Del Monte Gate w pobliżu targu rybnego.

Miała ozdobną misę, marmurowy odpływ w kształcie lufy działa, a całość zwieńczona była brązową figurą Neptuna trzymającego trójząb w jednej ręce, a drugą oparty na tarczy herbowej Wignacourta. Figura została wykonana na podstawie obrazu autorstwa Agnolo Bronzino przedstawiającego Andrea Dorię jako Neptuna. Marmur wylewki posiadał łacińską inskrypcję, która mówi:

Jest bardzo prawdopodobne, że figura została wykonana przez Leone Leoniego w 1584 roku. Inne źródła przypisują ją Giovanniemu Bologna, uczniowi Michała Anioła. Fontanna Neptuna dostarczała nadmiar wody z fontanny Wignacourta na statki zakotwiczone w Grand Harbour.

Podczas rządów Zakonu św. Jana Grand Harbour nie był jeszcze chroniony przez falochron, co prowadziło do powstawania dużych fal morskich w porcie. W XVII wieku w pobliżu fontanny zbudowano niewielki falochron, aby chronić łodzie zaopatrujące się w wodę. W 1686 roku wysokie fale zniszczyły falochron, powodując znaczne zniszczenia wokół fontanny. To uniemożliwiło dalsze pobieranie wody na pokład statków, co ostatecznie zmusiło Wielkiego Mistrza Gregorio Carafę do sfinansowania prac renowacyjnych. Pamiątkowa tablica informuje:

Fontanna została przedstawiona na akwareli z 1840 roku autorstwa H. de Chacatona.

W 1858 roku statuę Neptuna przeniesiono przez gubernatora Le Gasparda do dolnego dziedzińca pałacu Wielkich Mistrzów, który obecnie jest znany jako Neptune’s Courtyard (dziedziniec Neptuna). Rynna fontanny znajduje się obecnie w Malta Maritime Museum w Birgu.

Statuę Neptuna często opisuje się jako olbrzymią. Teren wokół miejsca, gdzie pierwotnie stała fontanna, był znany jako fuq l–iġgant (na gigancie) aż do połowy XX wieku.

Fontanna Omnibus Idem

Kolejna fontanna, znana również jako fontanna Wignacourta, została zbudowana w pobliżu Porta Reale w Valletcie i była przymocowana do budynku Ferrerii (który został zburzony). Składa się z głowy lwa, z której woda wylewa się do kamiennej misy, a fontanna zwieńczona jest herbem Wignacourta oraz Zakonu, otoczonymi girlandami kwiatów i muszlami. Pod herbami widnieje promienne słońce z napisem Omnibus Idem (co oznacza to samo dla wszystkich), co wskazuje, że woda jest dostępna za darmo dla każdego.

Fontanna ta była kilkakrotnie przenoszona: po raz pierwszy w 1874 roku, gdy budynek obok został zburzony, aby zrobić miejsce dla Palazzo Ferreria, następnie w latach 60. XX wieku, kiedy przebudowywano City Gate, a potem w 2000 roku, gdy Saint James Cavalier był odnawiany i przekształcany w centrum kulturalne. Ostatnio była przenoszona wczesnych latach 2010. w trakcie City Gate Project. W wyniku tych przenosin oraz renowacji, nic nie pozostało z oryginalnej fontanny.

Inne fontanny

W kolejnych stuleciach powstały inne fontanny, jak na przykład Fontanna Lwa we Florianie, zbudowana w 1728 roku podczas rządów Antonio Manoela de Vilheny, która również była zasilana wodą z akweduktu.

Pamiątki

Akwedukt jest przedstawiony na suficie pałacu Arcybiskupiego w Valletcie. W National Library of Malta znajduje się obraz ukazujący różne metody magazynowania wody w Valletcie.

21 kwietnia 2015 roku uroczyście obchodzono 400-lecie uruchomienia akweduktu. Ceremonia miała miejsce w Valletcie, gdzie młodzież szkolna niosła wodę od City Gate do St. George’s Square, gdzie odbyła się powtórka z uroczystości otwarcia akweduktu.

Rocznica ta została również upamiętniona wybiciem przez Bank Centralny Malty srebrnej monety. Na awersie monety przedstawiono Wielkiego Mistrza Wignacourta, a na rewersie – akwedukt.

MaltaPost 21 kwietnia 2015 roku wydała również serię dwóch znaczków, które przedstawiają Łuk Wignacourta we Fleur-de-Lys oraz Wignacourt Water Tower we Florianie.