Akwedukt i kanał Pontcysyllte

Akwedukt i kanał Pontcysyllte (ang. Pontcysyllte Aqueduct and Canal, wal. Draphont Ddŵr Pontcysyllte) to kanał o długości 18 kilometrów, zbudowany na początku XIX wieku w północno-wschodniej Walii. Stanowi on znakomite osiągnięcie inżynieryjne z okresu rewolucji przemysłowej. Projekt akweduktu został stworzony przez inżyniera Thomasa Telforda, który zastosował innowacyjne rozwiązania technologiczne, takie jak żeliwo i kute żelazo. Jego architektura, charakteryzująca się monumentalizmem i elegancją, uczyniła go pionierskim dziełem, które zainspirowało wiele innych podobnych realizacji na świecie. Obiekt ten został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako arcydzieło ludzkiego geniuszu i ważna synteza europejskiej myśli technicznej epoki.

6 lipca 1963 roku akwedukt i kanał Pontcysyllte zostały wpisane na listę Zabytków Walii pod nr 1601, uzyskując klasę I (grade I), ze względu na znaczący wkład w rozwój inżynierii lądowej oraz konstrukcyjne wykorzystanie żeliwa, a także jako światowej sławy zabytek z czasów rewolucji przemysłowej.

Historia

XVIII i XIX wiek

Budowa w latach 1795–1805

Na początku lat 90. XVIII wieku zrodziła się idea kanału Ellesmere, mającego połączyć Chester oraz ujście Mersey z siecią kanałów Severn i Midlands. Realizację tego projektu podjęła prywatna firma pod kierownictwem inżyniera Willama Jessopa. Budowę trzech odcinków rozpoczęto od centralnego punktu w Ellesmere. Jednak zapotrzebowanie na wodę oraz bogate złoża węgla i wapienia w dolinach rzek Dee i Ceiriog doprowadziły do rozszerzenia projektu o czwarty odcinek. Prace ruszyły w 1795 roku, lecz pojawiły się przeszkody przy łączeniu północnej strony Dee z kanałami Ellesmere oraz przy przecinaniu rzek Ceiriog i Dee, które miały wyraźne doliny. Od 1793 roku Jessop współpracował nad tym odcinkiem z inżynierem i architektem Thomasem Telfordem, który w tym czasie budował kilka mostów żeliwnych, w tym akwedukt Longdon na rzece Severn oraz proponował most żeliwny nad Tamizą. Akwedukt nad Ceiriog w Chirk był pierwszą konstrukcją zaprojektowaną przez Jessopa i Telforda w 1795 roku, jednak po dyskusji zdecydowano się na konstrukcję kamienną. Dla doliny Dee, która była szersza i głębsza, zaproponowano most żeliwny, ponieważ konwencjonalny akwedukt byłby droższy. Telford objął kierownictwo robót budowlanych. Kanał do Trevor został otwarty 26 listopada 1805 roku, a odcinek do Horseshoe Falls ukończono w 1808 roku.

Wykorzystanie gospodarcze

Po zbudowaniu akwedukt Pontcysyllte stał się symbolem innowacyjnego podejścia do inżynierii i architektury. Po zakończeniu wojen napoleońskich wielu inżynierów i naukowców przyjechało, aby zapoznać się z tym obiektem. Akwedukt przyniósł także sławę swemu twórcy; Thomas Telford zyskał tytuł największego budowniczego żelaznych mostów i kanałów w swoim czasie. W 1825 roku został pierwszym prezesem Institution of Civil Engineers w Londynie. Zbudowany przez niego akwedukt miał istotny wpływ na budownictwo kanałów w Wielkiej Brytanii, Europie i Ameryce Północnej. Telford brał udział w budowie innych znanych kanałów, takich jak Kanał Kaledoński w Szkocji oraz Kanał Gotycki w Szwecji. Kanał Pontcysyllte znacząco wpłynął na gospodarkę regionu w pierwszej połowie XIX wieku, przyczyniając się do wzrostu wydobycia węgla, produkcji wapienia oraz rozwoju przemysłu metalurgicznego. Po 1815 roku inwestycje w kanał zaczęły przynosić zyski, a jego sukces dodatkowo wspierało to, że kolej nie była jego bezpośrednią konkurencją, a raczej czynnikiem uzupełniającym. Korzystne dla kanału okazało się połączenie z rozbudowaną siecią kanałów prowadzących do Mersey oraz do Londynu poprzez Midlands. W 1884 roku kanał zaczął być także wykorzystywany w celach turystycznych, jednak spadek znaczenia przemysłu ciężkiego pod koniec XIX wieku doprowadził do zmniejszenia jego roli.

XX wiek

Spadkowe tendencje utrzymywały się do wybuchu I wojny światowej. W trzech pierwszych dekadach XX wieku kanał był wykorzystywany w celach turystycznych, jednak kryzys gospodarczy lat 30. oraz II wojna światowa wpłynęły negatywnie na jego funkcjonowanie. W 1944 roku, na mocy uchwały Parlamentu, kanał Ellesmere został wycofany z eksploatacji, jednak ze względu na jego funkcję w zaopatrzeniu regionu w wodę, zachowano zachodni odcinek, znany jako kanał Llangollen. Niestety, był on w złym stanie i nie nadawał się do żeglugi. Wysiłki na rzecz zachowania dziedzictwa przemysłowego, podejmowane w latach 50., oraz rozwój turystyki w latach 60. w Wielkiej Brytanii przyczyniły się do renowacji kanału. W 1954 roku zarząd nad nim oraz jego utrzymanie w stanie żeglownym przejęło przedsiębiorstwo rządowe British Waterways. Obecnie kanał jest jednym z najpopularniejszych i najczęściej wykorzystywanych w Wielkiej Brytanii.

Akwedukt Pontcysyllte przeszedł gruntowną renowację w latach 2003–2004 z okazji dwusetnej rocznicy jego budowy, co znacząco zwiększyło świadomość na temat dziedzictwa związanego z rewolucją przemysłową.

Akwedukt nad Dee

Akwedukt, który ma długość 307 m i składa się z 19 przęseł, przecina rzekę Dee na wysokości 38 m. Przęsła wykonane są z płyt żeliwnych, zamocowanych na styku ich kołnierzy. Koryto prowadzące wodę skonstruowano z płyt segmentowych, ułożonych promieniście w kształcie klińca. Każde przęsło podtrzymujące koryto wodne opiera się na czterech żeliwnych łukach, które spoczywają na wysokich, kamiennych filarach, zwężających się ku górze. Na obu końcach filarów znajdują się masywne przyczółki. Tablica żeliwna na brzegu rzeki Dee od strony Froncysyllte informuje, że kamień węgielny pod budowę kanału wmurowano 25 lipca 1795 roku.

Akwedukt nad Dee jest najdłuższym akweduktem w Wielkiej Brytanii. Jest zasilany wodą z okolic Llangollen. Żelazne koryto, przez które płynie woda, ma około 3,5 m szerokości i 1,6 m głębokości, co pozwala na pomieszczenie 1,5 miliona litrów wody.

Znaczenie

Akwedukt i kanał Pontcysyllte są znakomitym przykładem drogi wodnej zbudowanej przez człowieka na przełomie XVIII i XIX wieku w trudnych warunkach geograficznych. Stanowią pionierskie arcydzieło inżynierii oraz monumentalnej architektury, stworzone przez renomowanego inżyniera Thomasa Telforda. Akwedukt i kanał są wczesnymi i doskonałymi przykładami innowacji, które przyniosła rewolucja przemysłowa w Wielkiej Brytanii. Są także dowodem istotnych międzynarodowych powiązań oraz wpływów w zakresie budowy śródlądowych dróg wodnych, inżynierii lądowej i wodnej, gospodarki przestrzennej oraz zastosowania żelaza w projektowaniu konstrukcji.

Wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO

W 2009 roku akwedukt i kanał Pontcysyllte zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, stając się trzecim obiektem tej rangi w Walii, obok warownych zamków i murów obronnych króla Edwarda I w dawnym księstwie Gwynedd oraz krajobrazu przemysłowego Blaenavon. Procedura nominacji do wpisu na listę światowego dziedzictwa była zarządzana przez Royal Commission, Wrexham County Borough Council oraz British Waterways. Royal Commission dostarczyła dokumentację fotograficzną i dokumentalne rejestracje prawie 200 obiektów usytuowanych wzdłuż 18-kilometrowego kanału, wśród których znalazł się nominowany obiekt, od mostu w pobliżu Rhoswiel Gledrid do Horseshoe Falls na północny zachód od Llangollen.

Wpisanie akweduktu, który co roku odwiedza 250 tysięcy turystów korzystających z przejazdów łodzią po torze wodnym, spotkało się z entuzjastycznymi reakcjami ze strony rządowych oraz lokalnych oficjeli. Dawn Roberts, kierownik wydziału ds. rozwoju gospodarczego Rady Wrexham, określił wpis akweduktu i kanału na listę jako „coś niezwykłego”. Rhodri Morgan, pierwszy minister Walii, nazwał to wydarzenie „wisienką na torcie zabytkowego transportu Walii i jej przemysłowego środowiska”, a Barbara Follett, Minister Kultury rządu brytyjskiego, stwierdziła, że wpis ten stanowi „całkowicie zasłużoną promocję dla regionu”.