Akcja Zamość
Akcja Zamość – kryptonim niemieckich operacji wysiedleńczych oraz pacyfikacyjnych realizowanych na Zamojszczyźnie, znajdującej się na terytorium okupowanym przez III Rzeszę w Generalnym Gubernatorstwie, w okresie od listopada 1942 do sierpnia 1943, w ramach Generalnego Planu Wschodniego. W wyniku akcji wysiedlono łącznie od 100 do 110 tys. Polaków, w tym około 30 tys. dzieci (rabunek dzieci), aby na ich miejsce osiedlić 60 tys. kolonistów niemieckich, którzy zostali przesiedleni z takich obszarów jak Besarabia, Ukraina, Bośnia, Serbia, Słowenia, ZSRR oraz terenów okupowanej Polski.
Na Zamojszczyźnie osiedlono około 12 tys. kolonistów niemieckich, którzy wcześniej byli tymczasowo umieszczani w innych regionach. Władze niemieckie sprowadzały także ludność ukraińską, wysiedloną z wiosek zajętych przez kolonistów.
Działania niemieckie na tym terenie w latach 1942–1943 przebiegały w dwóch etapach. Pierwszy z nich miał miejsce od 28 listopada 1942 do marca 1943 i obejmował 116 wiosek.
Drugi etap, znany jako akcja Werwolf, odbył się od czerwca do sierpnia 1943 i dotyczył 171 wiosek. Łącznie planowano wysiedlenie 696 osad, jednak dzięki oporowi polskiego ruchu oporu w powstaniu zamojskim udało się wysiedlić 293 wioski.
Geneza
Wysiedlenia na Zamojszczyźnie w latach 1942–1943 były próbą realizacji założeń Generalnego Planu Wschodniego. Główna część planu przewidywała wysiedlenie kilkudziesięciu milionów Słowian z Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej w ciągu 20–30 lat po wojnie, której III Rzesza miała być zwycięzcą.
Pierwsze testowe wysiedlenia miały miejsce już w listopadzie 1941, kiedy to przy współpracy kolonistów niemieckich z miejscowości Brody Duże wysiedlono 2000 Polaków z 6 zamojskich wsi. W połowie 1942 zdecydowano o przyspieszeniu działań związanych z masową kolonizacją niemiecką, co zaczęto realizować w Zamojszczyźnie.
Rozważano różne koncepcje osiedleńcze. Hans Frank proponował wysiedlenie 1,2 mln polskich właścicieli (przede wszystkim rolników), co miało stworzyć ogromny rezerwuar siły roboczej. Z kolei Heinrich Himmler promował pomysły dotyczące „kolonizacji pasowej”, „strefowej” lub „wyspiarskiej”. Ostatecznie to koncepcje Himmlera zyskały przewagę, a sam Himmler, od 7 października 1939, był mianowany „komisarzem Rzeszy do spraw umocnienia niemieckości”. Zamojszczyzna miała być pierwszym z 14 planowanych „bastionów niemczyzny”.
Realizacja wysiedleń była w gestii rządu Generalnego Gubernatorstwa, jednak ostateczną decyzję podejmował Himmler, dla którego utworzono specjalny Sekretariat do Spraw Bezpieczeństwa. Akcje przeprowadzano poprzez jednostki SS i policji niemieckiej.
Równocześnie wydano decyzje administracyjne, a 12 listopada 1942 Himmler ustanowił Zamojszczyznę jako „pierwszy obszar osadniczy” w Generalnym Gubernatorstwie. Dowódca SS i policji na Dystrykt Lublin, Odilo Globocnik, otrzymał pełne uprawnienia do realizacji tego zadania, obejmującego powiaty: biłgorajski, hrubieszowski, tomaszowski i zamojski.
Przebieg
Pierwszy etap
Pierwsze wysiedlenia miały miejsce w nocy z 27 na 28 listopada 1942 we wsi Skierbieszów oraz okolicznych terenach. Osoby wysiedlone mogły zabrać jedynie bagaż osobisty o wadze do 30 kg oraz 20 złotych. Akcja była brutalna, rodziny były rozdzielane, a kobiety i dzieci wysyłano w inne miejsca. Przy matkach mogły pozostawać jedynie dzieci w wieku do 6 miesięcy.
Wiele osób, które próbowały uciekać, zostało zastrzelonych. Wysiedleńców umieszczano w obozach przejściowych w Zamościu i Zwierzyńcu, gdzie przeprowadzano badania rasowe oraz selekcję do pięciu grup:
- I – „WE” (niem. Wiedereindeutschung) – osoby przeznaczone do „ponownego zniemczenia”, z cechami nordyckimi, kierowane do dalszych badań w specjalnym obozie w Łodzi.
- II – „AA” – osoby zdolne do pracy przymusowej, kierowane do Rzeszy lub na wschód.
- III – „RD” – osoby powyżej 60. roku życia oraz inne, kierowane do pracy u nowych kolonistów ze wschodu.
- IV – „KI” (niem. Kindertransport) – dzieci do lat 14, przymusowo odbierane rodzicom, umieszczane w tzw. wioskach rentowych, gdzie warunki transportu były tragiczne, co prowadziło do licznych zgonów.
- V – „KL” – osoby przeznaczone do eksterminacji w obozach koncentracyjnych, głównie w Auschwitz-Birkenau i na Majdanku, szacując, że 21% wysiedlanych miało być natychmiastowo likwidowanych.
Od marca do czerwca 1943 akcja wysiedleńcza została wstrzymana. W okresie od 28 listopada do marca 1943 usunięto około 51 000 Polaków, a w ich miejsce przybyło 9000 kolonistów niemieckich oraz 4000 do końca 1943. Ludność niemiecka przybyła z tych terenów, ponieważ władze Rzeszy wcześniej odmówiły ich przyjęcia, a jedynie Globocnik zdecydował się na ich akceptację (około 12 000 osób), kosztem Polaków. Wśród kolonistów byli rodzice niemieckiego prezydenta Horsta Köhlera, który urodził się w Skierbieszowie.
W miejsce opuszczonych gospodarstw przez Polaków z powiatu hrubieszowskiego przesiedlano także Ukraińców z powiatu zamojskiego, w ramach osobnej akcji przeprowadzonej od 15 stycznia do marca 1943 (niem. Ukraineraktion). W ten sposób na teren powiatu hrubieszowskiego przesiedlono około 7000 Ukraińców. Niemieckie władze planowały utworzenie „pasy ochronne” z ludności ukraińskiej, mające na celu ochronę kolonii niemieckich przed atakami polskich grup partyzanckich, zwłaszcza w powiecie biłgorajskim, który miał stanowić naturalną przeszkodę dla partyzantów z Puszczy Solskiej. Niemieckie plany przewidywały również, że obecność Ukraińców na Zamojszczyźnie będzie tymczasowa.
Warunki życia Polaków, którzy zostali zmuszeni do pracy u niemieckich osadników, były trudne. Administracyjne nadużycia prowadziły do wielu przypadków znęcania się, przymusowej pracy, kradzieży inwentarza, przemocy oraz morderstw.
Drugi etap (akcja Werwolf)
Opór wysiedlanej ludności polskiej zaskoczył Niemców. Już na przełomie 1942 i 1943 zaczęły się zorganizowane działania obronne Polski Walczącej oraz sił podziemnych, które zyskały poparcie różnych ugrupowań politycznych w tzw. powstaniu zamojskim.
W odpowiedzi na ten opór, władze niemieckie postanowiły użyć siły, wznawiając działania przeciwko ludności cywilnej i przeprowadzając akcję pacyfikacyjno-wysiedleńczą „Werwolf” między 23 czerwca a 15 sierpnia 1943, mającą na celu „zwalczanie band”. Do operacji zaangażowano znaczne siły żandarmerii wojskowej, SS, pomocniczą policję ukraińską oraz 10 000 żołnierzy Wehrmachtu.
W trakcie akcji „Werwolf” wysiedlono łącznie 60 000 ludzi z 171 wiosek, których umieszczano w obozach w Zamościu, Zwierzyńcu oraz Budzyniu, gdzie ponownie dokonywano selekcji. Większość wysiedlonych wysłano do Rzeszy do pracy przymusowej, a reszta trafiła do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie zmarło około 1000 osób, lub zginęła w czasie brutalnych pacyfikacji. Łącznie zniszczono około 100 wiosek, stosując egzekucje jako element terroru masowego – na przykład w Rotundzie Zamojskiej rozstrzelano około 8000 ludzi.
Przypisy
Zobacz też
Dzieci Zamojszczyzny
Okręg Lublin AK, Okręg Lublin BCh
Linki zewnętrzne
Bitwa o Zamojszczyznę (zarchiwizowane z tego adresu 2008-05-17).
Zdjęcia do filmu dokumentalnego „Pacyfikacja Zamojszczyzny” z 2005 (zarchiwizowane z tego adresu 2016-03-04).
Biuro Edukacji Publicznej IPN „Polacy wypędzeni”, Zamość, 2003
Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna „pierwszy obszar osiedleńczy w Generalnym Gubernatorstwie” (dostęp 14 czerwca 2023).
