Akta popruskie to umowna nazwa dla zbioru dokumentów archiwalnych, które dotyczą pruskiej administracji po rozbiorach na obszarach dawnej Rzeczypospolitej, które weszły w skład Księstwa Warszawskiego po 1807 roku, tzn. Prus Południowych i Nowowschodnich.
Historia zespołu
Ten zbiór akt był zarządzany przez Generalne Dyrektorium (niem. Generaldirektorium) aż do jego likwidacji w 1808 roku, kiedy to dokumenty zostały przekazane do Archiwum Generalnego Dyrektorium. Na podstawie ustaleń traktatu tylżyckiego z 9 lipca 1807 roku, zbiory te były przekazywane władzom księstwa przez osiem miesięcy (od października 1807 do maja 1808). W wrześniu 1808 roku opiekę nad aktami przejęło świeżo utworzone Archiwum Ogólne Krajowe. W latach 1809–1811 dokonano inwentaryzacji i uporządkowania tych dokumentów, które w 1809 roku przeniesiono na Zamek Królewski w Warszawie, z wcześniejszych wynajmowanych pomieszczeń na ulicy Świętojerskiej.
Pertraktacje polsko-niemieckie w 1918
W 1918 roku akta popruskie stały się kluczowym elementem w negocjacjach pomiędzy niemieckimi władzami okupacyjnymi a nowo powstałymi władzami polskimi. Po zajęciu Warszawy (5 sierpnia 1915 roku) znajdowały się one pod zarządem Zarządu Archiwalnego (niem. Archivverwaltung) przy Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim, gdzie były inwentaryzowane w pośpiechu. Po utworzeniu w lutym 1918 roku Wydziału Archiwów Państwowych podległego Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, akta stały się przedmiotem polskich zabiegów rewindykacyjnych. Rozmowy z niemiecką stroną, które rozpoczęły się w marcu, dotyczące zwrotu zasobów archiwów państwowych, nie posuwały się naprzód z powodu tego zespołu, który Niemcy uważali za własny, co budziło sprzeciw ze strony polskiej. W komisji negocjacyjnej brali udział polscy przedstawiciele z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego: Bronisław Dembiński (podsekretarz stanu), Jan Łukasiewicz (szef sekcji Szkolnictwa Wyższego) oraz Stefan Ehrenkreutz (szef Wydziału Archiwów Państwowych). Po niepowodzeniu dwóch posiedzeń plenarnych (22 czerwca i 23 września 1918 roku) powołano podkomisję techniczną, w której stronę polską reprezentowali: Stefan Ehrenkreutz, Marceli Handelsman i Stanisław Kętrzyński. Cztery posiedzenia tej podkomisji (20 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918 roku) również nie przyniosły wspólnego stanowiska. W trakcie negocjacji Niemcy zaproponowali wymianę tego zespołu na archiwum Sobieskich w Oławie, na co strona polska się nie zgodziła. Rokowania trwały do 11 listopada 1918 roku, kiedy to na skutek zakończenia I wojny światowej i końca niemieckiej okupacji, podpisano protokół przejęcia zasobów wszystkich archiwów warszawskich przez władze polskie.
Po 1918
W okresie II Rzeczypospolitej akta popruskie znajdowały się w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD), skąd w lipcu 1940 roku zostały przeniesione przez Niemców do berlińskiego Tajnego Archiwum Państwa (niem. Geheimes Staatsarchiv). Nowe porządki i inwentaryzację podjęto od 1957 roku już w Centralnym Archiwum Państwowym w Merseburgu (niem. Deutsches Zentralarchiv), skąd w latach 1962–1963 Polska przejęła część zbiorów (akta z lat 1793–1806 departamentów: Prus Południowych, Prus Nowowschodnich oraz Solnego). Od tego czasu akta te ponownie są przechowywane w AGAD. Część, która pozostała w Niemczech, została przeniesiona do Geheimes Staatsarchiv Preusischer Kulturbesitz (Berlin-Dahlem).
Inwentarze
Inwentarz niemiecki akt popruskich został stworzony podczas prac nad zespołem, które rozpoczęły się w 1957 roku w archiwum merseburskim. Został on przekazany stronie polskiej w formie mikrofilmu, razem z rewindikowaną częścią akt w latach 1962–1963. Inwentarz polski został opracowany na podstawie wersji niemieckiej przez Juliana Bugajskiego.
Przypisy
Bibliografia
Generalne Dyrektorium. Departament Solny; General Direktorium. (General Ober Finanz – Kriegs und Domänen Direktorium), Salzdepartement. Inwentarz zespołu PL, 1 171, oprac. A. Nowak, AGAD.
Rybarski A.. Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej. „Archeion”. I, s. 1-14, 1927.
Loading ...