Akta i biblioteka Braci Czeskich – to zbiór dokumentów archiwalnych oraz książek polskiej Jednoty Braci Czeskich, które są przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu, Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu oraz Bibliotece Kórnickiej. W 2015 roku, wpisano je na listę Pamięć Świata UNESCO.
Historia
W latach 1557–1558 powstała polska Jednota, a ostroróg został wybrany na siedzibę seniora. To tam ściągnięto z Czech niezbędne dokumenty do działania. W 1628 roku Leszno stało się główną siedzibą Braci Czeskich, gdy osiedliło się tam około 1500 uchodźców z Czech i Moraw pod przewodnictwem Jana Amosa Komeńskiego. Około 1630 roku, po upadku zboru w Ostrorogu, archiwum i biblioteka przeniosły się do Leszna. Biblioteka powstała dzięki rodzinnym zbiorom ofiarowanym przez rodzinę Ostrorogów, a następnie wzbogacana przez zakupy i dary od wielkopolskiej szlachty. Połączono ją z biblioteką gimnazjum w Lesznie. W 1656 roku, podczas potopu szwedzkiego, archiwum ewakuowano na Śląsk, co uchroniło je przed zniszczeniem, ale niestety kilka tysięcy książek zginęło w pożarze.
Archiwum umieszczono w Orsku, później w Siedliskach, a w 1658 roku przeniesiono do Brzegu, aby ostatecznie trafić do Wrocławia. W 1717 roku, pisarz Jednoty Christian Sitkowski, uporządkował zebrane materiały, dzieląc je na 39 fascykułów.
W 1720 roku część zbiorów przewieziono do Leszna, natomiast resztę wysłano do Berlina, gdzie Daniel Ernest Jabłoński na ich podstawie napisał monografię dotyczącą ugody sandomierskiej. Zbiory powróciły do Leszna w 1741 roku.
Do początku XIX wieku archiwum przetrwało w dobrym stanie, będąc chronionym przed pożarami, a jego zbiory wzbogacały się o dokumenty z likwidowanych gmin oraz spadków po duchownych i świeckich członkach wspólnoty.
Po 1817 roku zarząd archiwum objął pastor oraz rada kościoła św. Jana w Lesznie. Niestety, nie dbali oni o zachowanie zgromadzonych materiałów w całości. W latach 30. XIX wieku dokumenty wypożyczono Józefowi Łukaszewiczowi, który wykorzystał je do napisania książki O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce. Dokumenty te nigdy nie wróciły do Leszna, lecz zostały przekazane do Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, gdzie zostały oprawione i przechowywane w 19 tomach.
W 1849 roku rada kościoła sprzedała część dokumentów związanych z Janem Amosem Komeńskim Muzeum Narodowemu w Pradze. W 1881 roku część dokumentów zdeponowano w Archiwum Miejskim w Poznaniu w celu ich uporządkowania i skatalogowania.
W 1892 roku archiwum otoczył opieką nowy pastor Wilhelm Bickerich. W 1918 roku odzyskał część materiałów zdeponowanych w Poznaniu, a także wzbogacił zbiory o fotokopie dokumentów dotyczących Braci Czeskich spoza Leszna. Z jego katalogu wynika, że przed wybuchem II wojny światowej biblioteka liczyła około 2000 woluminów.
Archiwum i biblioteka przetrwały nienaruszone do 1944 roku, gdy Niemcy zdecydowali o ich ewakuacji. Zbiory odnaleziono w latach 50. XX wieku w NRD, w Evangelische Brüder-Unität Herrnhuter. Wróciły do Polski w 1961 roku, a ich odzyskanie wspierał pracownik Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Śliziński oraz ówczesny dyrektor poznańskiego archiwum Czesław Skopowski.
Niektóre zbiory, które nie zostały wywiezione przez Niemców, trafiły do rąk prywatnych, a 1490 pozycji znalazło się w Bibliotece PAN w Kórniku. Wśród tych zbiorów były m.in. różne wydania Biblii (w tym najstarsza z 1482 roku), czeski kancjonał z 1615 roku wydany w Kralicach oraz ponad 200 rozpraw teologicznych, będących komentarzami do poszczególnych ksiąg biblijnych. Muzeum Okręgowe w Lesznie posiada z tej kolekcji 4 starodruki oraz kilkadziesiąt książek z XIX wieku.
W Archiwum w Poznaniu podzielono odzyskane zbiory na archiwalne i biblioteczne. Archiwalia zostały uporządkowane, zinwentaryzowane, a ich inwentarz udostępniono w 1977 roku. Do 2644 jednostek przywiezionych z NRD dołączono 1150 jednostek akt gmin ewangelicko-unijnych oraz metryki. Cały Zespół Akt Braci Czeskich zajmuje 17 metrów bieżących. Oprócz dokumentacji aktowej, w zbiorze znajdują się dokumenty pergaminowe i papierowe, takie jak: 92 dokumenty przywiezione z Czech, korespondencja z lat 1557-1828, rękopisy, traktaty i opracowania dotyczące działalności senioratu kościoła, akta gmin wyznaniowych, spuścizny wybitnych przedstawicieli z XVII-XVIII wieku, spisy akt i repertoria. Zbiór archiwalny jest udostępniany na mikrofilmach, które zostały zeskanowane i są dostępne w zbiorach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.
Zbiory biblioteczne
Zbiory biblioteczne, które trafiły do Archiwum w Poznaniu z Herrnhut, nie były udostępniane, gdyż nie zostały odpowiednio opracowane. W latach 2011–2016, Michał Janeczek (z pomocą Magdaleny Stanek) pracował nad katalogiem książek, odkrywając materiały drukowane, które były związane z materiałami archiwalnymi. Część zbiorów posiada pieczęci z napisem Bibliothek der St. Johanniskirche Lissa i.P, a na innych znajdują się naklejki z napisem wykonanym przez pracowników Evangelische Brüder-Unität. W 1933 roku pastor Wilhelm Bickerich opracował katalog biblioteki kościelnej, co pozwala stwierdzić, że w zbiorze przechowywanym w archiwum odnaleziono 970 dzieł z tamtej kolekcji.
Prace nad opracowaniem katalogu obejmowały również uporządkowanie zbiorów, digitalizację unikatowych druków, nadanie sygnatur oraz opieczętowanie zbiorów bez znaku własności.
Pamięć Świata
10 marca 2014 roku Polski Komitet Programu Pamięć Świata UNESCO podjął decyzję o podjęciu starań o wpisanie archiwum i biblioteki Braci Czeskich na listę Pamięć Świata.
Decyzję o wpisie podjął Międzynarodowy Komitet Programu UNESCO Pamięć Świata, który obradował w dniach 4–6 października 2015 roku w Abu Zabi. Uznano unikalność kolekcji, która wynika z faktu, że jej twórcą jest niewielka protestancka grupa żyjąca w kraju katolickim. Archiwum zachowało się w stanie prawie nienaruszonym, a zbiory trzech instytucji: Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu oraz Biblioteki Kórnickiej nawzajem się uzupełniają.
Zobacz też
Piesně Chwal Božskych
Przypisy
Bibliografia
Michał Janeczek. Archiwalne starodruki – mało znany wycinek zespołu Akt Braci Czeskich. „Przegląd Archiwalno-Historyczny”, s. 183-208, 2014.
Loading ...