Akt unii lubelskiej

Akt unii lubelskiej

Akt unii lubelskiej to dokument, który został wystawiony dla stanów koronnych i jest przechowywany w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Drugi egzemplarz, przeznaczony dla posłów litewskich, zaginął w czasie II wojny światowej. W 2017 roku zachowany akt został wpisany na listę Pamięć Świata jako wspólny wpis dla Polski, Łotwy, Białorusi, Litwy i Ukrainy.

Historia

Obrady Sejmu lubelskiego rozpoczęły się 10 stycznia 1569 roku. Posłowie z Polski i Litwy obradowali oddzielnie, spotykając się jedynie na wspólnych sesjach. Opracowano dwa projekty unii: projekt polski, przygotowany przez Filipa Padniewskiego, który zakładał wspólną elekcję i koronację władcy, wspólny sejm, urzędy oraz obronę, oraz projekt litewski, który przewidywał unię personalną i przymierze wojskowe.

Dopiero 27 czerwca 1569 roku litewscy posłowie zgodzili się na zawarcie unii, a 29 czerwca ustalono ostateczną treść aktu. Dokument został przygotowany, a 1 lipca 1569 roku posłowie polscy i litewscy wymienili się aktami oraz złożyli przysięgi, a 4 lipca król zatwierdził unię wydając odpowiednie dokumenty.

Unia była traktatem dwustronnym, co skutkowało powstaniem dwóch dokumentów spisanych na pergaminie, o podobnej treści i tej samej mocy prawnej, napisanych w języku polskim. Różniły się one wielkością, co wynikało z liczby pieczęci, ponieważ litewskich delegatów było tylko 77, podczas gdy polskich senatorów i posłów koronnych 140.

Dokument dla stanów koronnych był przechowywany na Wawelu w Archiwum Koronnym Krakowskim w dziale Lithuaniae. W 1765 roku archiwum przeniesiono do Warszawy, a po trzecim rozbiorze dokument wywieziono do Petersburga, gdzie był przechowywany w archiwum Senatu Rządzącego, a później w dziale rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Po traktacie ryskim w 1921 roku wrócił do Polski i został umieszczony w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Natomiast akt dla posłów litewskich był przechowywany w Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1744 roku trafił do Nieświeża w archiwum Radziwiłłów. W 1920 roku został przywieziony do Warszawy. W marcu 1940 roku Antoni Iwanowski, kustosz Archiwum Radziwiłłów w Warszawie, przekazał akt Januszowi Franciszkowi Radziwiłłowi. Do czasu wybuchu powstania warszawskiego dokumenty były przechowywane w żelaznej skrzyni w piwnicy pałacu przy ul. Bielańskiej 14. Po upadku powstania skrzynia zaginęła, prawdopodobnie została zabrana przez Niemców lub szabrowników. Z trzech dokumentów, które w niej były, przetrwał jedynie akt ordynacji, który znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Dokument

W 1911 roku Komisja Historyczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego postanowiła zebrać i opublikować akty unii pomiędzy Polską a Litwą. Zadanie to powierzono Stanisławowi Kutrzebie i Władysławowi Semkowiczowi. Semkowicz dotarł do Moskwy i Nieświeża, gdzie obejrzał i opisał oryginalne dokumenty unii lubelskiej. Planowano także wydanie reprodukcji ważniejszych akt na podstawie zdjęć wykonanych przez badaczy. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił wydanie książki, a przygotowane klisze uległy zniszczeniu.

Dokument dla posłów litewskich

Dzięki badaniom opublikowanym w 1932 roku, mamy opis zaginionego egzemplarza unii z Nieświeża, przechowywanego w specjalnej witrynie. Dokument ten był pergaminowy, miał 76,5 cm szerokości, 58 cm wysokości i zakładkę 10 cm. W inwokacji, napisanej kapitałą, znajdowały się trzy ozdobne inicjały: W, P, A. Na dokumencie znajdowało się 140 pieczęci, zawieszonych w czterech grupach na grubych sznurkach, przewleczonych przez okrągłe otwory w zakładce wzmocnionej wewnętrznie podwójnym paskiem pergaminowym. Sznury były skręcone z sznurków, na których zawieszono pieczęcie.

Pierwsza grupa składała się z 15 pieczęci (jedna brakowała) zawieszonych na sznurkach w kolorach białym, granatowym, brązowym, różowym i jasnozielonym. Pieczęcie biskupie, jako większe, były zawieszone niżej, a pieczęcie wojewodów (mniejsze) wyżej.

Druga grupa to 9 pieczęci (jedna nieczytelna), trzecia to 24 pieczęci (jedna wyłuskana, jedna brakująca) zawieszonych po trzy na sznurku, a czwarta to 92 pieczęcie, zawieszone po 6-9 na sznurkach, które były skręcone w dwa odgałęzienia.

Dokument dla stanów koronnych

Władysław Semkowicz opisał dokument (który przechowywany jest w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie), gdy był on w Archiwum Spraw Zagranicznych w Moskwie. Umieszczono go w szkatule, a każda pieczęć była schowana w woreczku płóciennym. Dokument ten ma 72 cm szerokości, 45 cm wysokości i zakładkę 10 cm. Tekst został napisany pismem kaligraficznym, inwokacja kapitałą, a inicjał W był „ołówkiem zarysowany, nie pociągnięty atramentem”. Do zakładki przymocowano 77 pieczęci (jedna wyłuskana). Po prawej i lewej stronie zawieszono mniejsze pieczęcie, a pośrodku 17 większych. Wszystkie pieczęcie pośrodku zostały odciśnięte w czerwonym wosku i wiszą na osobnych jedwabnych sznurkach, z czego 9 ma kolor zielono-różowy, a 8 zielono-wiśniowy. Wśród nich znajdują się pieczęcie: Walerjana Protasewicza, biskupa wileńskiego, Hrehorego Chodkiewicza, hetmana wielkiego litewskiego, Ostafieja Wołowicza, Jana Chodkiewicza, Paweła Sapiehy, Jerzego Wasylewicza Tyszkowicza, Hrehorego Tryzny, Hrehorego Wołowicza, Jana Mikołajowicza Hajki, Mikołaja Naruszewicza oraz Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła.

Po lewej stronie zawieszono 17 pieczęci, z których wszystkie oprócz ostatniej wiszą po dwie na wiśniowo-zielonych sznurkach. Wśród nich znajdują się pieczęci: Jana Kiszki, Jana Bolesławowicza Świrskiego, Mikołaja Pawłowicza Sapiehy, Malchera Zygmuntowicza Snowskiego, Stanisława Pawłowicza Naruszewicza oraz Michała Haraburdy.

Po prawej stronie umieszczono 43 pieczęcie odciśnięte w brudno zielonym wosku (oprócz jednej), podobnie jak po lewej, zawieszono po 2 na sznurku, z wyjątkiem trzech ostatnich sznurków, na których zawieszono po 3 pieczęcie.

Tekst

Tekst unii lubelskiej można podzielić na trzy części: preambułę, część zasadniczą oraz część końcową. Preambuła zawiera inwokację: „W imię Pańskie amen. Ku wiecznej pamiątce sprawy niżej opisanej”, po której zamieszczona została lista sygnatariuszy. Wymienieni są jedynie posłowie Wielkiego Księstwa Litewskiego, ponieważ to oni jako sygnatariusze ze strony Wielkiego Księstwa zaprzysięgali odnowienie unii z Koroną. Część zasadnicza składa się z 19 punktów, a w części końcowej umieszczono konkluzje, zobowiązania oraz przysięgi.

Pamięć Świata

W 2009 roku prezydent Lublina, Adam Wasilewski, wysłał pismo do przewodniczącego Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć Świata”, Sławomira Radonia, z prośbą o wpisanie aktu unii lubelskiej na listę programu UNESCO. Dokumenty o szczególnym, ogólnoświatowym znaczeniu są na niej umieszczane. Akt unii lubelskiej został uznany za „unikalne świadectwo unii państwowej powstałej w czasach wczesno-nowożytnych w wyniku negocjacji i porozumienia dwóch równych stron, z istotną rolą parlamentu w procesie negocjacji oraz funkcjonowania unii”. Na listę wpisano egzemplarz wystawiony przez stronę litewską, ponieważ nie znamy losów powojennych egzemplarza wystawionego przez Koronę dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uroczysta promocja związana z wpisem miała miejsce w marcu 2018 roku w budynku Archiwum Akt Nowych. Wzięli w niej udział wicepremier i minister kultury Piotr Gliński, sekretarz generalny polskiego Komitetu ds. UNESCO Sławomir Ratajski, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych oraz przewodniczący Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć Świata” Wojciech Woźniak, a także przedstawiciele Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy. Dokument został wniesiony jako wspólny wpis pięciu krajów: Polski, Litwy, Ukrainy, Białorusi i Łotwy.

Oryginał jest rzadko udostępniany publiczności. Był pokazany 22 marca 2018 roku z okazji wpisu oraz przez kilka dni w lipcu 2019 roku podczas wystawy zorganizowanej z okazji obchodów Roku Unii Lubelskiej.

Przypisy

Bibliografia

Stanisław Kutrzeba, Władysław Semkowicz: Akta unji Polski z Litwą, 1385–1791. Kraków: Polska Akademja Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1932.

Hubert Wajs: Unia lubelska 1 lipca 1569. Warszawa: Archiwum Główne Akt Dawnych, 2017. ISBN 978-83-948374-6-4.

Unia lubelska – 1 i 4 lipca 1569 r. Archiwa Państwowe. Archiwum Państwowe w Lublinie. [dostęp 2023-04-06]. (pol.).

Stanisław Dubisz. Tekst Unii lubelskiej jako dokument epoki. „Poradnik Językowy”. 779.