Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego

Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego, znany również jako Akt 11 marca (lit. Aktas dėl Lietuvos nepriklausomos valstybės atstatymo) – to deklaracja niepodległości przyjęta 11 marca 1990 roku przez parlament Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Dokument, który został podpisany przez wszystkich członków Rady Najwyższej Republiki Litewskiej, podkreślał odnowienie oraz prawną kontynuację litewskiego państwa z okresu międzywojennego, które zostało anektowane przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i utraciło niepodległość w czerwcu 1940 roku. Litwa była pierwszą republiką radziecką, która ogłosiła niezależność od ZSRR, który znajdował się w kryzysie.

Tło historyczne

Po rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Litwa stała się częścią Imperium Rosyjskiego. Po rewolucji październikowej w 1917 roku, Taryba (Litewska Rada Państwowa) pod przewodnictwem Jonasa Basanavičiusa, 16 lutego 1918 roku ogłosiła Akt niepodległości Litwy, która cieszyła się niezależnością przez dwadzieścia lat. 23 sierpnia 1939 roku ZSRR i III Rzesza podpisały pakt Ribbentrop-Mołotow, co doprowadziło do podziału Europy Wschodniej na strefy wpływów. Kraje bałtyckie, w tym Litwa, znalazły się w strefie wpływów ZSRR i zostały zajęte w czerwcu 1940 roku, a następnie inkorporowane do ZSRR po fałszywych wyborach. Litewski parlament uchwalił 21 lipca 1940 roku uchwałę, która stanowiła podstawę tej inkorporacji. Władze radzieckie wprowadziły politykę sowietyzacji, w tym nacjonalizację prywatnej własności, kolektywizację rolnictwa, prześladowania Kościoła katolickiego i totalitarną kontrolę nad społeczeństwem. W 1953 roku zlikwidowano uzbrojone formacje antyradzieckich partyzantów, a około 130 tysięcy Litwinów uznano za „wrogów ludu” i deportowano na Syberię. Po śmierci Stalina w 1953 roku, ZSRR wprowadził politykę destalinizacji i ograniczył masowe prześladowania. Niemniej jednak opór bez użycia przemocy trwał zarówno w Litwie, jak i w litewskich środowiskach emigracyjnych, gdzie działające w konspiracji organizacje dysydenckie skupiły się na sprawach społecznych, prawach człowieka oraz kwestiach kulturowych, a nie na politycznych żądaniach.

Organizacje niepodległościowe

Kiedy przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow starał się ożywić gospodarkę radziecką poprzez reformy, takie jak pieriestrojka („przebudowa”) i głasnost („jawność”), stworzyło to nowe możliwości dla dysydentów, aby wyjść z podziemia i włączyć swoje organizacje w życie publiczne. 23 sierpnia 1987 roku, w 48. rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, Litewska Liga Wolności zorganizowała pierwszy publiczny protest, w którym uczestnicy nie zostali aresztowani.

3 czerwca 1988 roku w Litewskiej Akademii Nauk powstał Litewski Ruch na rzecz Przebudowy (lit. Lietuvos Persitvarkymo Sąjūdis), który zadeklarował poparcie dla reform Gorbaczowa. Ruch, skupiający litewską inteligencję, początkowo postulował odrodzenie narodowe, a później suwerenność Litwy. Zyskał on dużą popularność, a na jego wiecach w parku Vingis gromadziły się tłumy. Organizacja, obawiając się reakcji Moskwy, stopniowo rozszerzała swoje żądania – od reform Gorbaczowa po wewnętrzną autonomię w ramach ZSRR. Dopiero po organizacji demonstracji 23 sierpnia 1989 roku, z okazji 50. rocznicy paktu Ribbentrop-Mołotow, całkowita niepodległość stała się oficjalnym celem Ruchu.

Uchwalenie aktu

25 stycznia 1989 roku, teoretycznie rządzona przez komunistów Rada Najwyższa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej uznała język litewski za język państwowy i przywróciła narodowe święto 16 lutego, upamiętniające Akt niepodległości Litwy z 1918 roku. 18 maja 1989 roku przyjęła także deklarację o suwerenności państwowej Litwy – drugi taki akt prawny w republice ZSRR, po deklaracji Estonii z 16 listopada 1988 roku. Litewska deklaracja stwierdzała, że „suwerenne państwo litewskie zostało przemocą i bezprawnie przyłączone do ZSRR, tracąc tym samym samodzielność polityczną, ekonomiczną i kulturalną”.

Po wyborach z 24 lutego 1990 roku (druga tura odbyła się w dniach 4, 7, 8 i 10 marca 1990 roku), nowa Rada Najwyższa była w pełni zdominowana przez posłów Litewskiego Ruchu na rzecz Przebudowy. Ustępująca Rada Najwyższa przyjęła oświadczenie o bezprawności uchwały z 21 lipca 1940 roku, która doprowadziła do włączenia Litwy do ZSRR. W wyniku tego oświadczenia, nowa Rada Najwyższa 11 marca 1990 roku uchwaliła Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego (głosami 124 za przy 6 wstrzymujących się) i zmieniła nazwę kraju na Republika Litewska, przywracając historyczne symbole państwowe: herb z Pogonią oraz flagę w kolorach żółto-zielono-czerwonymi. Unieważniono również konstytucję Litewskiej SRR z 1978 roku oraz moc prawną konstytucji ZSRR z 1977 roku, przywracając konstytucję niepodległej Litwy z 12 maja 1938 roku, z wyjątkiem niektórych artykułów dotyczących działania naczelnych organów państwa.

Treść aktu

RADA NAJWYŻSZA REPUBLIKI LITEWSKIEJ

AKT

Przywrócenia Państwa Litewskiego

Rada Najwyższa Republiki Litewskiej, reprezentując wolę narodu, orzeka i uroczyście oznajmia, że sprawowanie suwerennej władzy przez Państwo Litewskie, przerwane przez zagraniczne siły w 1940 roku, zostaje przywrócone i od tej pory Litwa staje się ponownie niepodległym państwem.

Akt niepodległości z 16 lutego 1918 roku przyjęty przez Litewską Radę Państwową oraz dekret Zgromadzenia Konstytucyjnego z 15 maja 1920 roku, dotyczący utworzenia demokratycznego Państwa Litewskiego, nigdy nie utraciły mocy prawnej i stanowią konstytucyjną podstawę Państwa Litewskiego.

Terytorium Litwy stanowi niepodzielną całość i konstytucja żadnego innego państwa nie ma na to wpływu.

Państwo Litewskie kładzie nacisk na przestrzeganie powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego. Uznaje zasadę nienaruszalności granic, sformułowaną w Akcie Końcowym Konferencji na temat Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Helsinkach z 1975 roku i zapewnia przestrzeganie praw człowieka, praw obywatela oraz praw wspólnot etnicznych.

Rada Najwyższa Republiki Litewskiej, reprezentująca suwerenną władzę, na mocy niniejszego Aktu wprowadza w czyn suwerenność państwa.

Następstwa

Reakcja władz radzieckich

Michaił Gorbaczow uznał Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego za nielegalny i domagał się jego unieważnienia. Wkrótce po tym władze radzieckie wysłały czołgi oraz zbrojne patrole na ulice litewskich miast, przejęły kontrolę nad prasą, zajęły kilka budynków rządowych i wcieliły tysiące litewskich poborowych do wojska. 13 kwietnia 1990 roku, w Wielki Piątek, Gorbaczow oraz premier ZSRR Nikołaj Ryżkow wystosowali ultimatum do litewskich władz, żądając cofnięcia dokumentu oraz przywrócenia konstytucji ZSRR na terytorium Litwy. Rada Najwyższa Republiki Litewskiej miała czas do niedzieli na odpowiedź, jednak jej brak skutkował nałożeniem przez rząd ZSRR blokady ekonomicznej, która weszła w życie następnego dnia. Władze centralne wstrzymały dostawy ropy i gazu do Litwy, a później ograniczyły dostawy innych surowców i artykułów spożywczych, co poważnie wpłynęło na litewski przemysł, który stracił możliwość funkcjonowania. Rząd ZSRR inspirował także demonstracje rosyjskiej mniejszości przeciwko litewskim władzom oraz wysłał oddziały specjalne, mające bronić etnicznych Rosjan.

19 kwietnia 1990 roku rząd Litwy powołał specjalną komisję do koordynowania dostaw paliwa do przedsiębiorstw i instytucji państwowych, na czele której stanął przyszły pierwszy prezydent niepodległej Litwy, Algirdas Brazauskas. Pod koniec kwietnia powstał specjalny fundusz na walkę ze skutkami blokady. 26 kwietnia 1990 roku w Moskwie, w proteście, 52-letni mieszkaniec Mariampola Stanislovas Žemaitis dokonał samospalenia. 17 maja premier Litwy Kazimira Prunskienė spotkała się z Gorbaczowem i Ryżkowem, którzy kategorycznie domagali się cofnięcia Aktu Przywrócenia Państwa Litewskiego. Francja i Niemcy również wywierały naciski, proponując wstrzymanie Aktu i rozpoczęcie rozmów. 23 maja litewska Rada Najwyższa przyjęła dwie uchwały – jedna była apelem do narodów świata, w którym stwierdzono, że blokada jest „agresją ekonomiczną”, a druga dotyczyła wstrzymania niektórych decyzji związanych z Aktem 11 marca, które były przedmiotem sporu. Taki kompromis nie zadowolił Moskwy, a blokada trwała dalej.

29 czerwca litewska Rada Najwyższa uchwaliła moratorium, które na 100 dni wstrzymało działanie Aktu Przywrócenia Państwa Litewskiego, mając na celu rozpoczęcie negocjacji z władzami centralnymi. W następnych sześciu miesiącach rozmowy radziecko-litewskie nie przyniosły efektów, a w grudniu 1990 roku Litwa cofnęła moratorium. Wówczas rząd radziecki podjął decyzję o zbrojnej interwencji na Litwie, co było bezpośrednio związane z konfliktem pomiędzy przewodniczącym parlamentu Vytautasem Landsbergisem a premier Kazimirą Prunskienė, który zakończył się nieudanym szturmem na budynek parlamentu przez przeciwników Landsbergisa. 13 stycznia 1991 roku miały miejsce wydarzenia styczniowe, podczas których dziesiątki tysięcy demonstrantów broniły szturmowanej przez żołnierzy Armii Radzieckiej wieży telewizyjnej w Wilnie. W wyniku tych wydarzeń zginęło 14 osób, a około 600 zostało rannych.

Uznanie międzynarodowe

Pierwszym państwem, które uznało niepodległość Litwy, była Islandia, której parlament przyjął odpowiednią uchwałę 11 lutego 1991 roku. Wcześniej, 31 maja 1990 roku litewską niepodległość uznała Mołdawia, która jednak sama nie była wówczas niepodległa, przez co jej decyzja nie miała znaczenia na arenie międzynarodowej. Po klęsce puczu Janajewa, Stany Zjednoczone uznały niepodległość Litwy 2 września 1991 roku. Prezydent USA George H.W. Bush ogłosił, że jeśli ZSRR użyje siły przeciwko Litwie, Stany Zjednoczone będą zmuszone zareagować. Ostatecznie, 6 września 1991 roku władze radzieckie zgodziły się uznać niepodległość Litwy. Wkrótce państwowość Litwy została uznana przez kolejne kraje, w tym Węgry, Bułgarię, Włochy, Kanadę, Polskę, Malta, San Marino, Portugalię, Rumunię, Ukrainę, Łotwę i Estonię. 17 września 1991 roku Republika Litewska została przyjęta do ONZ.