Akt mowy (z łac. actus – czyn) to forma wypowiedzi, która jest kierowana od nadawcy do odbiorcy. Stanowi ona działanie, które realizuje intencje podmiotu językowego.
Teoria aktów mowy
Akty mowy to rodzaj działania za pomocą języka. Dzielą się one na dwie fazy: mówienie (faza podstawowa) i zrozumienie wypowiedzi przez słuchacza (faza wykonywana przez odbiorcę). Badania nad aktami mowy rozpoczął brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin, który w swojej fundamentalnej pracy pt. How to Do Things with Words (1962) zidentyfikował zdania w języku naturalnym, które nie mogą być oceniane pod kątem prawdziwości, lecz jedynie skuteczności (fortunności). Takie wypowiedzi określane są jako performatywy (teoria performatywów). Austin później rozwinął ten podział, wprowadzając bardziej szczegółową klasyfikację, która obejmuje trzy aspekty aktów mowy:
lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),
illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny w obietnicach, ostrzeżeniach czy prośbach,
perlokucyjny (wtórne oddziaływanie na odbiorcę), który występuje wtedy, gdy wypowiedź wywołuje jakikolwiek efekt u odbiorcy (reakcja emocjonalna, wykonanie konkretnej czynności).
Teoria aktów mowy opiera się na stwierdzeniu, że przy użyciu języka można nie tylko przekazywać informacje, ale również tworzyć fakty społeczne. Istnieje kategoria wypowiedzi, które nie opisują rzeczywistości, lecz ją tworzą, przez co nie mogą być oceniane w tradycyjny sposób. Przykładem mogą być deklaracje, takie jak „Uznaję zebranie za zamknięte”. Teoria ta ma na celu kompleksową analizę aktów mowy oraz ich klasyfikację. Anna Wierzbicka przeprowadziła klasyfikację aktów mowy, zawężając pojęcie do tak zwanych genrów mowy.
John Searle, uczeń J. L. Austina, w swojej książce Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language (1969) wyróżnił:
akty bezpośrednie – gdzie intencja mówiącego jest odczytywana niezależnie od kontekstu, np. „Podaj mi szklankę wody.”
akty pośrednie – gdzie znaczenie wypowiedzi zależy od kontekstu; w różnych sytuacjach ta sama wypowiedź może mieć różne interpretacje, np. okrzyk „Och!” może wyrażać radość, ból lub strach, w zależności od okoliczności.
Badaniem aktów pośrednich oraz tekstów, które należy interpretować nie dosłownie (aluzje, ironia), zajmuje się lingwistyka tekstu.
Zgodnie z Searle’em można wyróżnić pięć typów aktów mowy:
asercje – mające na celu przedstawienie sądów, np. wątpliwości, podziwu, zaprzeczenia.
Przykłady: „Nie sądzę, że zarabiasz tak dużo.” „Bardzo podoba mi się to mieszkanie.”
akty dyrektywne – mające na celu wywarcie wpływu na zachowanie odbiorcy, np. rozkazy, prośby, pytania.
Przykłady: „Natychmiast wróć do domu!” „Proszę Państwa o zapięcie pasów.”
akty komisywne – mające na celu podjęcie zobowiązania lub działania, np. obietnice.
Przykłady: „Będę codziennie zmywać naczynia.” „Obiecuję więcej nie krzyczeć.”
akty ekspresywne – mające na celu wyrażenie emocji lub postaw, np. gratulacje, kondolencje.
Przykłady: „Och, bardzo mi przykro.” „To wspaniałe!”
akty deklaratywne – mające na celu stworzenie nowego stanu rzeczy.
Przykłady: „Nadaję ci imię Tomasz.”
Rozszerzeniem teorii aktów mowy są teoria implikatur oraz reguł konwersacyjnych Paula Grice’a, jak również teoria aktów pragmatycznych Jacoba L. Meya.
Zobacz też
- kod językowy
- wypowiedzenie
- komunikacja językowa
- funkcje języka
- funkcje wypowiedzi
Przypisy
Bibliografia
Stephen C. Levinson (2010): Pragmatyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tłumaczenie: Tadeusz Ciecierski, Katarzyna Stachowicz.
John Langshaw Austin: Zur Theorie der Sprechakte (How to do things with Words), 2. wyd., tłum.: Eike von Savigny. Stuttgart: Philipp Reclam Jun., 1979. ISBN 3-15-009396-1.
Renata Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15233-8.
Ryszard Lipczuk, Paweł Mecner, Werner Westphal: Lexikon der modernen Linguistik. Ausgewählte Begriffe zur Kommunikation und Kognitionswissenschaft. Leksykon lingwistyki współczesnej. Wybrane pojęcia z zakresu komunikacji i nauk kognitywnych. Szczecin: Albatros, 1999. ISBN 83-85796-89-4.
Norbert Morciniec: Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 2020. ISBN 978-83-7977-488-3.
John R. Searle: Sprechakte. Ein sprachphilosophischer Essay. Frankfurt/M: Suhrkamp Verlag, 1979. ISBN 3-518-06362-6.
Linki zewnętrzne
Mitchell M. Green, Speech Acts, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 2 października 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-29] (ang.).
Loading ...