Akt (filozofia)

Akt w metafizyce klasycznej

Termin akt (łac. actus, gr. ενέργεια „energia”) jest jednym z kluczowych pojęć w klasycznej metafizyce. Jego korzenie sięgają filozofii Arystotelesa, a później był on rozwijany przez myśl scholastyczną w średniowieczu.

Pojęcie aktu odnosi się przede wszystkim do idei ruchu. W wyniku analogii, aktem określa się wszystko, co jest związane z ruchem, a więc to, co zostało zrealizowane, osiągnięte, spełnione – wszystko, co stanowi cel lub ostateczny efekt, a tym samym źródło ruchu. Zgodnie z Arystotelesem, ruch w codziennym doświadczeniu jest niemalże utożsamiany z samym istnieniem, ponieważ tylko byty, które istnieją, mogą się poruszać. Można zatem stwierdzić, że byt, który jest w akcie, rzeczywiście istnieje.

Arystoteles nie dostarczył jednoznacznej definicji aktu, który w języku greckim nazywał energeia. Zamiast tego, odnosił się do niego poprzez konkretne sytuacje i przykłady. Jedno z jego określeń brzmi następująco:

Ogólnie rzecz biorąc, termin ten służy do opisywania urzeczywistnienia potencjalnych możliwości istnienia. Dlatego odnosi się on do bytów rzeczywistych, a nie jedynie myślnych. W ocenie Arystotelesa, kiedy porównujemy różne przypadki, w których możemy mówić o akcie – nie są one identyczne, lecz analogiczne. Wyróżnia się dwa główne rodzaje aktu: pierwszy z nich dokonuje się w materii, która jest jego podmiotem, co ma miejsce podczas budowy domu. Drugim rodzajem aktu jest wydarzenie zachodzące wewnątrz danego bytu (żyjącego), które nie ma celu poza nim samym. Przykładem może być widzenie, doświadczanie przyjemności oraz inne przejawy życia, a także samo życie. Dlatego A.M. Krąpiec OP sformułował następującą definicję aktu:

W tradycji tomizmu, akt może być również utożsamiany z formą, czyli istotą (łac. quidditas, essentia) bytu, która sprawia, że materia przyjmuje postać konkretnego bytu.