Aksjologia

Aksjologia (gr. αξιοs – godny, cenny + λογοs – nauka) to nauka zajmująca się wartościami.

W węższym znaczeniu

W odniesieniu do węższego znaczenia, aksjologia to szczegółowa teoria wartości, która jest częścią różnych dyscyplin naukowych. Ta dziedzina bada wartości określonego rodzaju, takie jak: moralne, estetyczne, poznawcze, ekonomiczne oraz religijne.

W szerokim znaczeniu

W szerszym kontekście, aksjologia to dział filozofii, który obejmuje ogólną teorię wartości. Dotyczy ona wieloaspektowych rozważań teoretycznych na temat pojęcia wartości, które wywodzą się z etycznych koncepcji dobra.

Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:

analizą natury wartości (czyli tym, co jest cenne i dobre), co prowadzi do pytań o charakter wartości (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.);
dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości w kontekście systematyzującym i postulatywnym;
ustalaniem podstaw i kryteriów wartościowania;
klasyfikacją wartości, na przykład odróżnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) oraz wartości instrumentalnych, które służą ich realizacji;
budowaniem hierarchii wartości i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum);
badaniem ich statusu ontycznego, relacji z innymi bytami oraz sposobów poznawania i realizacji w kontekście socjologicznym i teoretyczno-kulturowym;
analizowaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej oraz kulturze.

Problematyka aksjologii jest niemal tak stara, jak sama filozofia. W czasach nowożytnych pojęcie wartości wykorzystywał m.in. Kant. Współczesne zrozumienie aksjologii rozpoczęło się od R.H. Lotzego w połowie XIX wieku i zyskało popularność w filozofii europejskiej, szczególnie na początku XX wieku, głównie dzięki przedstawicielom badeńskiej szkoły neokantyzmu (Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert), fenomenologii (Max Scheler, Nicolai Hartmann) oraz neorealizmu (George Edward Moore, R.B. Perry). Termin aksjologia został wprowadzony przez Eduarda von Hartmanna w Philosophie des Schönes (1887) oraz Paula Lapiego w Logique de la volonté (1902).

Tematyce aksjologii poświęcono liczne prace takich autorów jak Alexius Meinong, R. Müller-Freienfels, Franz Brentano oraz Dietrich von Hildebrand.

W Polsce badania nad aksjologią prowadziło wielu myślicieli, w tym:

Florian Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii, 1910),
Władysław Tatarkiewicz (O bezwzględności dobra, 1919),
Roman Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość, 1966),
Józef Tischner (Myślenie według wartości, 1982).

Zobacz też

system aksjonormatywny

Przypisy

Linki zewnętrzne

Mark M. Schroeder, Value Theory, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 28 lipca 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]. (Teoria wartości)

Axiology (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, [dostęp 2023-05-10].