Aksis kalamiański

Aksis kalamiański, znany również jako jeleń kalamiański lub jeleń filipiński (Axis calamianensis), to gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych (Cervidae). Jest to zwierzę średniej wielkości, którego samce noszą poroże z trzema odnogami po każdej stronie. Żyje w małych grupach, a samice po ciąży rodzą jedno młode. Preferuje tereny trawiaste oraz lasy wtórne na filipińskich wyspach Calamian. Gatunek ten ma ograniczony zasięg występowania i jest zagrożony wyginięciem, a jego ochrona okazuje się niewystarczająca. Jest również przedmiotem polowań.

Genetyka

Diploidalna liczba chromosomów wynosi 2n = 68. W skład jego kariotypu wchodzą 2 pary chromosomów metacentrycznych, 10 submetacentrycznych, 13 akrocentrycznych oraz 8 telocentrycznych.

Budowa

Aksis kalamiański to średniej wielkości przedstawiciel jeleniowatych. Długość jego ciała, obejmująca głowę i tułów, wynosi średnio 130 cm, a ogon osiąga długość 20 cm. Wysokość w kłębie waha się od 60 do 75 cm, a masa ciała oscyluje między 35 a 50 kg (nowsze źródła podają 23–40 kg). Wymiary te są porównywalne, a niekiedy nieco mniejsze niż u aksisa bengalskiego, a znacznie mniejsze od czytala. Samce mają poroże, które rozgałęzia się na trzy odnogi po każdej stronie, osiągające długość od 20 do 30 cm. Autorzy zwracają uwagę na długie kończyny oraz bujny ogon tego gatunku. Ubarwienie ciała jest opalonobrązowe, z ciemniejszymi kończynami, a na pysku widoczne są białe elementy.

Kręgosłup aksisa kalamiańskiego składa się z 7 kręgów szyjnych, w tym małego atlasu z niewielkimi skrzydłami i wyrostkiem ogonowym, obrotnika z klinowatym wyrostkiem kolczystym, C6 z brzusznie płatowatymi wyrostkami poprzecznymi oraz C7 z najdłuższym wyrostkiem kolczystym. Kręgosłup piersiowy ma 13 krótkich kręgów z cienkimi wyrostkami kolczystymi, a lędźwiowy składa się z 6 trójkątnych kręgów, które są ze sobą zrośnięte, ale nie do końca z kolejnym kręgiem S1. Zawiera także 5 kręgów krzyżowych oraz 4 ogonowe.

Systematyka

Aksis kalamiański został po raz pierwszy opisany w 1888 roku przez Heudega jako Hyelaphus calamianensis, chociaż niektóre źródła podają również nazwę Cervus calamianensis. Jako miejsce typowe wskazane zostały wyspy Calamian.

Gatunek ten należy do rodziny jeleniowatych, która obecnie obejmuje 53 gatunki w 18 rodzajach. Rodzina ta dzieli się na dwie podrodziny: Cervinae (jelenie) oraz Capreolinae (sarny). Podrodzina Cervinae dzieli się na dwa plemiona: Muntiacini i Cervini. Plemień Cervini obejmuje 6 rodzajów ssaków: aksis, daniel, jeleń, sambar, barasinga oraz milu. Gatunek ten pierwotnie zaliczano do rodzaju Hyelaphus, który obecnie często synonimizuje się z rodzajem Axis. Czasami klasyfikowany był też do rodzaju Cervus, czyli jeleń. Przez pewien czas nie uznawano aksisa kalamiańskiego za odrębny gatunek, a traktowano go jako podgatunek aksisa bengalskiego, podobnie jak aksis baweański. Obok wspomnianych wcześniej rodzajów, rodzaj Axis obejmuje także aksisa czytal. Niektórzy autorzy nadal klasyfikują ten gatunek w rodzaju Hyelaphus, obok aksisa bengalskiego i baweańskiego.

Tryb życia

Aksis kalamiański jest aktywny zarówno w ciągu dnia, jak i o zmierzchu. Zazwyczaj żyje w małych grupach liczących od 7 do 14 osobników, choć czasami można spotkać grupy liczące do 27 zwierząt. Liczba osobników w grupie maleje w wyniku polowań.

Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku od 8 do 15 miesięcy, co może być później niż u aksisa bengalskiego czy czytala, które dojrzewają w wieku 8–12 miesięcy. Po kopulacji z samcem, ciążę samicy trwa od 222 do 226 dni, co jest nieco krótszym czasem niż w przypadku aksisa bengalskiego i czytala, według Handbook of the Mammals of the World. IUCN podaje, że ciąża trwa 180 dni. Po urodzeniu samica rodzi pojedyncze młode, co jest typowe dla jeleniowatych. Cielę waży od 1 do 1,6 kg, a już po godzinie od porodu potrafi ssać mleko matki, które spożywa przez okres od 4 miesięcy do pół roku. W niewoli odstęp między porodami wynosi 266 dni. Długość życia aksisa kalamiańskiego szacuje się na 12 do 20 lat.

Rozmieszczenie geograficzne

W przeciwieństwie do czytala, który zamieszkuje rozległe tereny w Indiach, aksis kalamiański ma ograniczony zasięg, będąc endemitem filipińskim. Występuje wyłącznie na wyspach Calamian, takich jak Busuanga, Calauit, Culion, Dimaquaiat oraz Marily. IUCN wymienia 4 większe wyspy oraz 9 mniejszych, na których aksis kalamiański występował niegdyś (Bacbac, Capari, Panlaitan, Galoc, Apo, Alava, Dicabaito), ale obecnie przetrwał jedynie na dwóch z nich, Marily i Dimaquiat. Mimo to, zasięg występowania aksisa kalamiańskiego jest większy niż u aksisa baweańskiego, który występuje tylko na jednej wyspie. Całkowity obszar występowania szacuje się na 2591 km². Szczątki tego zwierzęcia znaleziono w jaskini Pilunduk na Palawanie, podobnie jak szczątki sambara.

Ekologia

Aksis kalamiański zasiedla tereny trawiaste, a także obszary porośnięte drzewami oraz wtórne lasy. Jego głównym pokarmem jest nisko rosnąca roślinność trawiasta oraz zielna, chociaż nie pogardza także liśćmi i gałązkami. Należy do fauny palawańskiej.

Zagrożenia i ochrona

Jedynym zagrożeniem dla aksisów kalamiańskich na obszarze ich występowania jest człowiek. Na wyspach Calamian nie występują drapieżniki, które mogłyby stanowić naturalnych wrogów tych jeleni. Do lat 70. XX wieku jelenie kalamiańskie były dość liczne, szczególnie na wyspach Busuanga i Culion, jednak ich populacja zaczęła gwałtownie maleć z powodu przełowienia. Tendencja ta utrzymuje się do dziś. Ludzie nie tylko polują na aksisy kalamiańskie, ale także niszczą ich siedliska w wyniku rozwoju rolnictwa oraz osadnictwa, w tym w wyniku skutków tajfunu Haiyan. Szczyt polowań przypadał na lata 70. XX wieku, a w kolejnych dwóch dekadach zmniejszyły się one, z wyjątkiem wyspy Calauit, gdzie znowu osiedlono ludzi w ramach ruchu „Balik Calauit Movement”. Większość polowań ma charakter rekreacyjny, choć niektóre aksisy trafiają również na lokalne targi dziczyzny. Miejscowi wykorzystują skóry do produkcji bębnów, a poroża w celach dekoracyjnych. Co więcej, na Calauit wprowadzono szereg afrykańskich gatunków kopytnych (wołowate, żyrafa), które jednak nie wydają się poważnymi konkurentami dla aksisa kalamiańskiego. W 2021 roku oszacowano liczebność gatunku na tej wyspie na 348 osobników.

Gatunek ten jest objęty konwencją waszyngtońską CITES (załącznik I), jednak lokalna ochrona nie jest wystarczająca. Aksis kalamiański występuje w Calauit Island Game Preserve and Wildlife Sanctuary, które ma powierzchnię 37,4 km². Jego utworzenie w 1976 roku wiązało się z wysiedleniem miejscowej ludności, z której część nielegalnie wróciła na rzekomo chroniony teren.

W Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów aksis kalamiański został sklasyfikowany jako EN (zagrożony wyginięciem). Organizacja po raz pierwszy zajęła stanowisko w sprawie aksisa kalamiańskiego w 1986 roku, uznając go za gatunek narażony na wyginięcie. Ocenę tę potwierdzano w latach 1988 i 1990. W 1994 roku gatunek uznano za zagrożony wyginięciem, co również potwierdzono w 1996 i 2008 roku, a ostatnia ocena miała miejsce w 2015 roku.