Aksamitna rewolucja

Aksamitna rewolucja (cz. Sametová revoluce, Něžná revoluce; słow. Nežná revolúcia) to termin odnoszący się do wydarzeń z 1989 roku w Czechosłowacji, które doprowadziły do obalenia systemu tzw. „demokracji ludowej” oraz elit rządzących, a także umożliwiły transformację ustrojową i rozpoczęcie drogi Czechosłowacji ku demokracji parlamentarnej.

Geneza

Po upadku praskiej wiosny w Czechosłowacji zainicjowano proces „normalizacji”, co oznaczało przywrócenie kontroli Komunistycznej Partii Czechosłowacji nad wszystkimi aspektami życia społecznego. Normalizacja wiązała się z czystkami, represjami i masowymi ucieczkami dziesiątek tysięcy ludzi. Na początku lat 70. władze zaproponowały społeczeństwu wysoki poziom życia w zamian za rezygnację z swobód obywatelskich. W tym okresie zrodziła się niewielka grupa opozycjonistów. Po publikacji Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka w 1976 roku, 6 stycznia 1977 roku 242 czechosłowackich intelektualistów i opozycjonistów podpisało deklarację Karty 77. Do końca istnienia komunizmu w Czechosłowacji łącznie 1898 osób podpisało ten dokument. Na przełomie lat 70. i 80. wielu opozycjonistów zostało uwięzionych lub wyemigrowało, a społeczeństwo pozostawało obojętne. Działacze Karty 77 oraz Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych (cz. Výbor na obranu nespravedlivě stíhaných; VONS) z entuzjazmem przyjęli powstanie w Polsce Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

W 1988 roku zaczęły pojawiać się nowe grupy opozycyjne, takie jak Czechosłowacki Komitet Helsiński, „Czeskie dzieci”, Inicjatywa Demokratyczna, Klub na rzecz Socjalistycznej Przebudowy „Odnowa”, Niezależne Stowarzyszenie Pokojowe – Inicjatywa na rzecz Demilitaryzacji Społeczeństwa, Pokojowy Klub im. Johna Lennona oraz Ruch na rzecz Wolności Obywatelskiej. Grupy te gromadziły różne środowiska, a ich wspólnym celem była chęć przełamania stagnacji i ożywienia społeczeństwa. Większość tych inicjatyw działała w czeskiej części kraju. Na Słowacji aktywną rolę odegrał Kościół katolicki, którego działacze zdołali wezwać mieszkańców Bratysławy do wzięcia udziału w milczącej manifestacji na rzecz wolności religijnej (pierwszej od wielu lat). 25 marca 1988 roku w centrum Bratysławy zebrało się 5 tysięcy osób, które modliły się z zapalonymi świecami w rękach. Kolejne manifestacje miały miejsce w Pradze – 21 sierpnia (w 20. rocznicę inwazji wojsk Układu Warszawskiego) oraz 28 października (w dniu przedwojennego święta narodowego Czechosłowacji). Manifestacje te zostały brutalnie stłumione, a setki uczestników zostało zatrzymanych.

W dniach 15–21 stycznia, w 20. rocznicę śmierci Jana Palacha, odbyły się masowe manifestacje w Pradze, znane jako „tydzień Palacha”. Organizatorzy zostali skazani na kary więzienia. Represje wywołały reakcję środowisk kulturalnych, które ogłosiły protest. Manifestacje z 21 sierpnia i 28 października 1989 roku nie przybrały szerszego wymiaru niż w roku poprzednim. Pojawiły się obawy, że komunizm w Czechosłowacji przetrwa mimo zmian ustrojowych w Polsce i na Węgrzech oraz początków rewolucji w Niemieckiej Republice Demokratycznej.

Na początku listopada 1989 roku we Wrocławiu odbył się Przegląd Czechosłowackiej Kultury, zorganizowany przez Solidarność Polsko-Czechosłowacką. Tysiące młodych Czechów spotkało się z zakazanymi w kraju emigracyjnymi artystami. Wydarzenie to, według Václava Havla, było „uwerturą do aksamitnej rewolucji”.

Protesty

Aksamitna rewolucja rozpoczęła się 17 listopada 1989 roku w Pradze. Tego dnia zorganizowano legalną uroczystość upamiętniającą 50. rocznicę zamknięcia czeskich szkół wyższych przez Niemców. Organizatorzy spodziewali się pięciu tysięcy uczestników, jednak w obchodach wzięło udział około 50 tysięcy osób. Uroczystość przekształciła się w manifestację przeciwko komunizmowi, a uczestnicy zaczęli przemieszczać się na Plac Wacława. W celu podkreślenia pokojowego charakteru pochodu demonstranci próbowali wręczać milicjantom kwiaty. Ostatecznie unieważniono legalność uroczystości, a uczestników manifestacji rozpędzono. 560 osób odniosło rany, wielu aresztowano, a według niepotwierdzonych informacji podczas pacyfikacji zginął jeden student.

18 listopada ogłoszono tygodniowy strajk studentów, którzy domagali się ukarania osób odpowiedzialnych za brutalne rozpędzenie manifestacji, ustąpienia władz oraz rozpoczęcia rozmów z obywatelami. Studenci wezwali mieszkańców Czechosłowacji do zorganizowania strajku generalnego. Protest stopniowo rozprzestrzenił się poza Pragę, obejmując kolejne miasta. Radio Wolna Europa podało niepotwierdzoną informację o śmierci uczestnika demonstracji z 17 listopada. W atmosferze bierności milicji, mieszkańcy Pragi zaczęli stawiać świeczki w miejscu, gdzie rzekomo zginął student.

19 listopada odbyła się kolejna manifestacja w Pradze. Powstał studencki komitet koordynacyjny, a w nocy z 19 na 20 listopada zainicjowano Forum Obywatelskie (cs. Občanské fórum, OF), na którego czoło stanął Václav Havel. OF stało się główną organizacją protestów w Czechosłowacji. Minister spraw wewnętrznych Alojz Lorenc wydał zakaz stosowania działań przeciwko protestującym. Tego samego dnia Václav Havel zwołał spotkanie sygnatariuszy Karty 77.

20 listopada na Słowacji powstało Społeczeństwo przeciw Przemocy (słow. Verejnosť proti násiliu, VPN), odpowiednik czeskiego Forum Obywatelskiego. W Pradze w manifestacji wzięło udział 100 tysięcy osób, w Brnie 40 tysięcy, a mniejsze zgromadzenia miały miejsce w Bratysławie i Ostrawie.

21 listopada premier Czechosłowacji Ladislav Adamec spotkał się z przedstawicielami Forum Obywatelskiego, jednak stwierdził, że nie można negocjować ustąpienia Gustáva Husáka ani porzucenia systemu komunistycznego. Po nieudanych rozmowach doszło do kolejnych demonstracji, a opozycja poparła apel studentów o zorganizowanie dwugodzinnego strajku generalnego, który miał miejsce 27 listopada 1989 roku. Strajk studentów się rozszerzał, a protest dotarł do telewizji. W Pradze manifestacja liczyła 200 tysięcy osób. Władze zdecydowały się postawić wojsko w stan gotowości, a minister obrony Czechosłowacji wygłosił telewizyjne przemówienie.

23 listopada w Pradze zgromadziło się 300 tysięcy osób, które domagały się zmian ustrojowych.

24 listopada na plenum Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji całe kierownictwo partii (z Milošem Jakešem na czele) podało się do dymisji. Partia wyraziła gotowość do reform politycznych, społecznych i gospodarczych. Nowym pierwszym sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Czechosłowacji został Karel Urbánek.

25 listopada do Pragi przyjechały delegacje z całej Czechosłowacji na manifestację zorganizowaną przez Forum Obywatelskie. Według szacunków w stolicy zgromadziło się około 800 tysięcy osób. Na zgromadzeniu (po raz pierwszy transmitowanym na żywo w telewizji) przemawiali m.in. lider Praskiej Wiosny Alexander Dubček oraz lider Forum Obywatelskiego Václav Havel. Zmiany w Komunistycznej Partii Czechosłowacji uznano za niewystarczające i wezwano do kolejnych manifestacji. W wieczornym programie telewizyjnym wystąpił sekretarz generalny Komunistycznej Partii Czechosłowacji Karel Urbánek, który wezwał do budowania „socjalizmu bez błędów”. Premier Ladislav Adamec zapowiedział kontynuację rozmów z Forum Obywatelskim i zwolnienie więźniów politycznych. Późnym wieczorem telewizja po raz pierwszy wyemitowała wypowiedź Václava Havla.

26 listopada odbyły się negocjacje pomiędzy Forum Obywatelskim a rządem Czechosłowacji. Przedstawiciele opozycji powtórzyli swoje postulaty. Obie strony postanowiły wznowić rozmowy po strajku generalnym. Premier Adamec otrzymał zaproszenie na kolejną manifestację. Kiedy próbował przemawiać, tłum, który skandował „Dymisja, dymisja”, użył kluczy jako symbolu ostatniego dzwonka dla rządu komunistycznego. Klucze stały się znakiem rozpoznawczym listopadowych protestów.

27 listopada, pomimo działań dezinformacyjnych Státní bezpečnost, o godzinie dwunastej rozpoczął się strajk generalny, który przebiegał pod hasłami „wolne wybory” i „Dość rządów jednej partii”. Miliony ludzi wzięły udział w proteście, a według szacunków strajk poparło 75% mieszkańców Czechosłowacji.

28 listopada podczas rozmów Forum Obywatelskiego i rządu, Václav Havel przedstawił nowe żądania (w tym zmianę konstytucji oraz dymisję rządu). Studenci postanowili przedłużyć swój strajk do 3 grudnia, w odpowiedzi na brak zgody władz na część postulatów (w tym na dymisję prezydenta i premiera).

Zmiana władzy

29 listopada Zgromadzenie Federalne usunęło z konstytucji zapisy o przewodniej roli partii. Powołano komisję do zbadania wydarzeń z 17 listopada 1989 roku. 3 grudnia doszło do zmian w rządzie Adamca, jednak rekonstrukcja rządu nie zadowoliła opozycji. 7 grudnia Adamec podał się do dymisji. W obawie przed kolejnym strajkiem generalnym 10 grudnia prezydent Gustáv Husák powołał rząd koalicyjny z udziałem opozycjonistów, na czele którego stanął komunista Marián Čalfa (który opuścił partię w styczniu 1990 roku). Nowy rząd składał się z dziesięciu komunistów, czterech przedstawicieli partii sojuszniczych oraz siedmiu osób bezpartyjnych. Po powołaniu rządu Husák ogłosił rezygnację z urzędu prezydenta. 28 grudnia parlament uchwalił ustawę, która umożliwiła samodzielne kooptowanie nowych posłów. Nowym przewodniczącym parlamentu został Alexander Dubček, a 29 grudnia Zgromadzenie Federalne jednogłośnie wybrało Václava Havla na prezydenta Czechosłowacji.

Dalsze wydarzenia

Przed wyborami zmieniono nazwę państwa oraz godło, a także przeprowadzono szereg reform politycznych, społecznych i gospodarczych. W kwietniu 1990 roku ogłoszono federalizację państwa. W dniach 8–9 czerwca 1990 roku odbyły się wolne wybory. W Czechach najwięcej głosów zdobyło Forum Obywatelskie, podczas gdy na Słowacji Społeczeństwo przeciw Przemocy. Forum Obywatelskie zdobyło około 50% głosów do Izby Ludów (izby niższej parlamentu), a Społeczeństwo przeciw Przemocy 37,3% głosów. Obie formacje rozpadły się z powodu napięć między politycznym idealizmem Havla i jego zwolenników a poprawą sytuacji materialnej społeczeństwa.

W 1991 roku z Forum Obywatelskiego wyłoniła się Obywatelska Partia Demokratyczna (cz. Občanská demokratická strana, ODS), a z Społeczeństwa przeciw Przemocy Partia Ludowa – Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (słow. Ľudová strana – Hnutie za demokratické Slovensko, HZDS). Václav Klaus (lider ODS) oraz Vladimír Mečiar (przywódca HZDS) uznali, że dalsze utrzymanie Czechosłowacji prowadzi do nowych oskarżeń Czechów i Słowaków o wykorzystywanie drugiej strony. Pełniący funkcję premierów Republiki Czeskiej Klaus i Republiki Słowackiej Mečiar podjęli decyzję o podziale kraju. 1 stycznia 1993 roku Czechosłowacja rozpadła się na Czechy i Słowację.

Według badania przeprowadzonego przez Centrum Badań Opinii Publicznej w maju 2018 roku, prawie trzy czwarte Czechów pozytywnie oceniło aksamitną rewolucję, czyniąc ją jednym z najlepiej postrzeganych momentów historycznych ostatnich stu lat.