AKS Chorzów

AKS Wyzwolenie Chorzów

AKS Wyzwolenie Chorzów to polski klub sportowy, który został założony w 1910 roku pod nazwą VfR Königshütte (dzisiejszy Chorzów) w Cesarstwie Niemieckim. Jest jednym z najstarszych aktywnych klubów sportowych na Śląsku. Klub jest szczególnie znany z sekcji piłki nożnej i piłki ręcznej, ale także z lekkoatletyki (w tym Haliny Richter-Góreckiej, złotej medalistki sztafety 100 m w Tokio 1964 oraz brązowej medalistki w Rzymie 1960) oraz tenisa ziemnego (Danuta Wieczorek, wielokrotna mistrzyni kraju i finalistka Wimbledonu w kategorii juniorek). Drużyny szczypiornistów i szczypiornistek zdobyły 12 tytułów Mistrza Polski, a piłkarze wywalczyli tytuł Wicemistrza Polski w 1937 roku oraz trzykrotnie zdobywali brązowe medale, a także trzykrotnie mistrzostwo Górnego Śląska (1942, 1943, 1944).

Piłka nożna

Początki

Klub AKS Chorzów został założony 22 sierpnia 1910 roku jako niemiecki klub sportowy Verein für Rasenspiele Königshütte (Königshütte to dawne miasto Królewska Huta, które od 1 lipca 1934 roku zostało przyłączone do obecnego Chorzowa).

Pierwsze mecze drużyny VfR (często nazywanej grünweiß = zielonobiali) odbywały się na boisku znanym jako „Na Pniokach”, które znajdowało się między ulicami Karola Miarki i Janasa, wśród ogródków działkowych. Zespół grał piłką ze skóry, sprowadzaną przez Austriaka włoskiego pochodzenia – Kurta Pallaviciniego, byłego członka Männer-Turn-Verein 1862 (Męskiego Klubu Gimnastycznego) Königshütte, który był zarówno założycielem, jak i zawodnikiem klubu.

Pierwszym lokalem klubowym i szatnią był „Krügel” u Scharla, na rogu ul. Piotra i ul. Ogrodowej. Rachmistrz Ganz (Papa Ganz) został pierwszym prezesem klubu, a „jedynastkę” tworzyli: Zimmer (bramkarz), Rippel i Scholz (Baumeister) w obronie, Böhm (Zeski), Rambau i Murlowski w pomocy, oraz Fränkel, Pander, Lindel, Pallavicini i Glombitza w ataku. Zawodnicy od samego początku zdobywali liczne puchary i dyplomy.

Wraz z powstaniem sekcji piłki nożnej utworzono także sekcje tenisa ziemnego i lekkoatletyki.

Już w sezonie 1911/12 VfR zainaugurował rozgrywki ligowe w I klasie podokręgu Kattowitz (Katowice), okręgu III (górnośląskiego). W sezonach 1919/20 oraz 1921/22 zdobył dwa razy pierwsze miejsce w klasie A podokręgu Beuthen (Bytom), w okręgu górnośląskim. Jednakże w rozgrywkach całego okręgu klub nie zdobył tytułu mistrza Górnego Śląska.

Lata międzywojenne

Po plebiscycie na Górnym Śląsku, gdzie miasto Królewska Huta (75% głosów za pozostaniem w Niemczech) znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej, VfR kontynuował udział w mistrzostwach Niemiec. 7 sierpnia 1922 roku klub stał się wraz z innymi 142 niemieckimi klubami wschodniego Górnego Śląska członkiem założycielskim nowo powstałego niemieckiego Wojewodschaftsfußballverband (Wojewódzkiego Związku Piłki Nożnej) w Królewskiej Hucie. Dopiero późniejsze porozumienie między tym niemieckim Wojewodschaftsfußballverband a polskim Górnośląskim Związkiem Okręgowym Piłki Nożnej (GZOPN) oraz Polskim Związkiem Piłki Nożnej (PZPN) umożliwiło VfR przystąpienie do polskich rozgrywek.

W 1923 roku zmieniono nazwę na Amatorski Klub Sportowy, początkowo jako AKS Królewska Huta, pod którą klub brał udział w czwartej edycji Mistrzostw Polski. Udało się awansować do fazy centralnej, zdobywając tytuł mistrza Górnego Śląska. Na tym szczeblu pokonali Wisłę Kraków, jednak wynik został zweryfikowany jako walkower z powodu gry nieuprawnionych zawodników, tzw. optantów.

Polskie władze sportowe dyskryminowały klub, postrzegając go jako niepolski, co odbijało się na wynikach, które często były zniekształcane przez decyzje PZPN-u. Mimo to, AKS prezentował wysoki poziom sportowy, co potwierdziło zwycięstwo 18 sierpnia 1924 roku nad mistrzem kontynentu Spartą Praga 4:2. W tym meczu, na który przybyło 7 tysięcy kibiców, wszystkie bramki dla AKS-u zdobył Mikisz. Sukces ten był zasługą Neidlingera, sprowadzonego z Admiry Wiedeń, który został pierwszym profesjonalnym trenerem klubu.

Od 1927 roku klub grał na nowo wybudowanym stadionie na Górze Redena („Wyzwolenia”), gdzie również gościnnie występowała drużyna Ruchu Wielkie Hajduki. Po zmianie nazwy miasta na Chorzów w 1934 roku, klub przyjął nazwę AKS Chorzów. W latach 30. XX wieku władze sanacyjne doprowadzały kluby niemieckie do zadłużenia, aby móc wprowadzać do nich zarządców komisarycznych, co również dotknęło AKS.

W 1937 roku, jako beniaminek I ligi, Chorzowianie zdobyli wicemistrzostwo Polski, tracąc do mistrzostwa jedynie dwa punkty. W 1939 roku byli blisko zdobycia tytułu mistrza Polski, mimo że ich rywale w lidze stosowali różne nieuczciwe metody, jak aresztowanie Wostala za używanie języka niemieckiego czy brutalne ataki na bramkarza Mrugałę. Niestety, z powodu wybuchu wojny rozgrywki zostały przerwane. W drużynie występowali wielokrotni reprezentanci Polski, tacy jak Jerzy Wostal i Leonard Piątek.

Okres 1939–1945

Po wybuchu II wojny światowej delegalizowano polskie organizacje sportowe na Górnym Śląsku, przez co klub wrócił do pierwotnej nazwy (VfR), a następnie zmienił ją na F. V Germania Königshütte. 29 października 1940 roku zadebiutował w Gaulidze Schlesien. W swoim pierwszym sezonie zdobył mistrzostwo Śląska (1941). W latach 1942–1944, po zmianie zasięgu terytorialnego i nazwy ligi (od sezonu 1941/1942 Gauliga Oberschlesien), klub trzykrotnie zdobył mistrzostwo Górnego Śląska, co pozwoliło mu na udział w rozgrywkach o puchar i mistrzostwo Niemiec. W sezonie 1941/42 odpadł w 1/8 finału, przegrywając z późniejszym finalistą First Vienna FC 1894 w Wiedniu 0:1.

W tym czasie klub rywalizował z najlepszymi drużynami górnośląskimi, takimi jak Vorwärts-Rasensport Gleiwitz, 1. FC Kattowitz, SC Preußen Hindenburg, Beuthener SuSV 09, TuS Schwientochlowitz, TuS Lipine oraz lokalnym rywalem Ruch Chorzów. W drużynie Germanii grali zawodnicy tacy jak Werner Antoni Janik, Roman Mrugała, Henryk Spodzieja, Leonard Piontek, Alfred Pochopien, Teodor Wieczorek, Maksymilian Barański i Gerard Kulik. Wojskowi w zarządzie klubu chronili piłkarzy przed powołaniami do Wehrmachtu. Leonard Piontek, uważany za najlepszego piłkarza drużyny, został powołany dopiero w grudniu 1944 roku. Mistrzostwo Górnego Śląska w 1943 roku zdobyli piłkarze Germanii w składzie: Pochopien I, Piontek, Schatton, Sekulla, Uhlig, Janik, Spodzieja, Wieczorek, Kowollik, Koschny i Urbanski.

Lata powojenne

Po wojnie klub przez kilka lat utrzymywał się w czołówce polskich drużyn piłkarskich.

„Zielone Koniczynki” dwukrotnie uczestniczyły w Mistrzostwach Polski (1946 i 1947) w rozgrywkach nieligowych. Następnie grały przez siedem sezonów w reaktywowanej po wojnie I lidze (1948-1954).

W pierwszych latach powojennych drużyna była jedną z najlepszych w Polsce. Zdobycie mistrzostwa uniemożliwiały jednak kontrowersje związane z arbitrami i działaczami, którzy faworyzowali rywali, wiedząc, że w meczach z AKS-em obiektywizm nie był priorytetem. Przyczyną tego była historia klubu i jego sukcesy w niemieckich rozgrywkach w latach 1940–1944.

W 1946 roku „Zielone koniczynki” zdobyły tytuł mistrza Górnego Śląska w pierwszych powojennych rozgrywkach klasy A, co umożliwiło im udział w fazie centralnej o pierwszy powojenny tytuł mistrza Polski. Już w pierwszym meczu z RKU Sosnowiec, goście wtargnęli na boisko przy stanie 3:0 dla gospodarzy, co spowodowało przerwanie meczu i powtórzenie go od stanu 1:0. W końcu października AKS grał w grupie finałowej z Wartą w Poznaniu. W trakcie tego meczu siedmiu piłkarzy klubu zostało pobitych przez rywali i nieznanych sprawców; Leonard Piontek miał torsje, Henryk Spodzieja stracił zęby, a Franciszek Pytel musiał pozostać w poznańskim szpitalu z powodu obrażeń. Również Marian Przewięda, Wilhelm Steifert, Erwin Michalski i Antoni Andrzejewski ucierpieli.

Przed meczem z Polonią Bytom, agenci Ubecji porwali bramkarza Mrugałę, aby wypuścić go kilkadziesiąt kilometrów dalej, uniemożliwiając mu dotarcie na mecz.

Dwukrotne spalenie drewnianej trybuny stadionu na Górze Redena również wydaje się nieprzypadkowe, zwłaszcza że nigdy nie wyjaśniono przyczyn pożaru.

Innym przykładem dyskryminacji była tzw. afera włoska, dotycząca dwóch młodych piłkarzy, Henryka Janeckiego i Wincentego Franiela (Foxa), którzy w czasie służby wojskowej w niemieckim Wehrmachcie dostali się do alianckiej niewoli we Włoszech i grali tam w profesjonalnym klubie AC Legnano jako amatorzy. Po powrocie na Górny Śląsk w 1947 roku i chęci gry w AKS-ie, zostali zawieszeni przez PZPN za domniemane „zawodowstwo”. Najbardziej kuriozalna „afera” miała miejsce w 1948 roku, gdy władze ludowe, umacniając się, rozpoczęły otwartą wojnę z Kościołem. Klub AKS Chorzów został ukarany „grzywną za grę w dni powszednie”, ponieważ mecze miały być rozgrywane w niedziele, aby zapełnić stadiony, a opróżnić świątynie.

Do znanych zawodników tego okresu należeli Maksymilian Barański, Roman Durniok, Henryk Gajdzik, Henryk Janduda, Werner Antoni Janik, Gerard Kulik, Józef Muskała, Henryk Spodzieja i Teodor Wieczorek.

W latach powojennych rozgrywano derby Chorzowa między Ruchem a drużyną „Koniczynek”, które były szczególnie ważne dla kibiców AKS-u, ponieważ „Niebiescy” przed wojną nie grali dla Chorzowa, a dla gminy Wielkie Hajduki. Na meczach tych śpiewano:

„Stać będzie kraj nasz cały,

stać będzie Piastów gród,

zwycięży nasz AKS,

bo to chorzowski klub.”

Dalsza dyskryminacja klubu przez komunistyczne władze PRL-u z powodu sukcesów piłkarskich podczas niemieckiej okupacji doprowadziła do spadku do drugiej ligi w 1954 roku, a później do trzeciej ligi w 1958 roku. W latach 50. na zgrupowaniach klubu brakowało nawet wody mineralnej. Ostatni raz w trzeciej lidze drużyna AKS-u grała na początku lat 90. W późniejszych latach klub połączono ze Stalą i Konstalem, a od 1992 roku, po kolejnej fuzji z Chorzowianką, przez kilka lat występował w okręgówce. Niestety, te fuzje nie pomogły klubowi odzyskać miejsca w centralnych rozgrywkach. Na początku XXI wieku klub został pozbawiony swojego historycznego stadionu, na miejscu którego wybudowano Centrum handlowe AKS. Obecnie klub funkcjonuje pod nazwą AKS Wyzwolenie Chorzów, a jego stadion znajduje się przy ul. Lompy 10. Drużyna „Zielonych Koniczynek” rywalizuje w lidze okręgowej.

Były stadion AKS-u przy ul. Katowickiej był także znaczącym ośrodkiem sportowym, posiadającym korty tenisowe, osobne boisko do piłki ręcznej oraz kompleks basenów pływackich. Po II wojnie światowej na boisku AKS-u organizowano zawody lekkoatletyczne oraz pokazy motocyklowe. Po jednym z takich pokazów w latach 50. spłonęła druga drewniana trybuna, a wkrótce potem pierwsza drewniana trybuna z dachem także została zniszczona w pożarze.

Osiągnięcia

Wicemistrz Polski (1x): 1937

3. miejsce w Mistrzostwach Polski (3x): 1946, 1947, 1951

Mistrz Śląska – Gauliga Schlesien (1x): 1941

Mistrz Górnego Śląska – Gauliga Oberschlesien (3x): 1942, 1943, 1944

Mistrz wschodniego Górnego Śląska (3x): 1924, 1930, 1936

Reprezentanci narodowi

Maksymilian Barański

Henryk Gajdzik

Oskar Grzywocz

Henryk Janduda

Werner (Antoni) Janik

Erwin Michalski

Roman Herbert Mrugała

Edmund Niechcioł (Majowski)

Leonard Piontek – uczestnik MŚ 1938

Wilhelm Piec

Alfred Pochopień

Franciszek Pytel

Henryk Spodzieja

Teodor Wieczorek

Jerzy Adolf Wostal

Historyczne nazwy klubu

(22 sierpnia 1910) Verein für Rasenspiele Königshütte (Towarzystwo Sportowe do Gier na Trawie)

(wrzesień 1923) Amatorski Klub Sportowy Królewska Huta

(1 lipca 1934) Amatorski Klub Sportowy Chorzów

(2 września 1939) Verein für Rasenspiele Königshütte

(październik 1939) F. V. Germania Königshütte

(marzec 1945) Chorzowianka Chorzów

(26 maja 1945) Amatorski Klub Sportowy Chorzów

(26 lutego 1949) Zrzeszenie Sportowe Budowlani Chorzów

(1956) Amatorski Klub Sportowy Chorzów

(1958) Amatorski Klub Sportowy Stal Kościuszko Chorzów

(1960) Konstal Chorzów

(1965) Amatorski Klub Sportowy Chorzów

(1992) Amatorski Klub Sportowy Chorzowianka Chorzów

(2000) Amatorski Klub Sportowy Chorzów

(2002) AKS Wyzwolenie Chorzów

Lokaty uzyskane przez klub w swojej historii występów w rozgrywkach niemieckich i polskich

Lokaty uzyskane przez klub w swojej historii występów w polskiej Ekstraklasie

Piłka ręczna mężczyzn

Sekcja piłki ręcznej istniała już przed II wojną światową, jednak największe sukcesy osiągnęła po wojnie.

Wznowiona w 1946 roku przy wsparciu byłego bramkarza Ruchu i Azotów, Franciszka Tomana. Już w 1947 roku zdobyli pierwsze mistrzostwo Polski (11-osobowo) i do 1953 roku „Zielone Koniczynki” nie oddały tego tytułu. Do znanych zawodników tego okresu należeli bracia Jerzy i Paweł Thiel, wielokrotni reprezentanci Polski, którzy po zakończeniu kariery zostali trenerami; Jerzy był także trenerem reprezentacji Polski na mistrzostwach świata i Olimpiadzie w Monachium. Inni kluczowi zawodnicy to Toman, Klein, Biniok, Sobek, Wandzik, Brol, Morgała, Krawczyk, Pośpiech, Setnik, Szołtysek, Włodarczyk, Faber oraz bracia Truchanowie. Mecze piłki ręcznej AKS-u cieszyły się dużą popularnością, a średnia widownia wynosiła około 5000 widzów.

W 7-osobowym szczypiorniaku drużyna nie osiągała już takich sukcesów, grając do 1967 roku w I lidze. W latach 80. sekcja została rozwiązana.

Osiągnięcia

Mistrzostwo Polski (7x) 1947–1953

Piłka ręczna kobiet

Powojenna sekcja powstała dzięki małżonce Jerzego Tila, Małgorzacie Setnik. W latach 1950-1951 piłkarki zdobyły dwukrotnie trzecie miejsca, a w 1952 roku zdobyły wicemistrzostwo Polski (7-osobowo). W 11-osobowej grze sukcesy były jeszcze większe – mistrzostwo w latach 1958 i 1960. Do znanych zawodniczek tego okresu należały Cecylia Kinel, Irena Setnik, Aniela Franielczyk, Adelajda Wieczorek i Inga Milheim-Siuda.

W 1971 roku drużyna awansowała do (siedmioosobowej) I ligi, a dwa lata później zdobyła Puchar Polski, powtarzając ten sukces w 1977 roku.

Po objęciu funkcji trenera przez Bogdana Cybulskiego w 1981 roku, Zielone Koniczynki zdobyły Mistrzostwo i Puchar Polski. Rok później znów były mistrzami, w składzie z Ewą Pindus – Surniak, Bożeną Enkelman, Iwoną Witek, Dorotą Ochod-Bonenberg, Barbarą Kustrzyk, Krystyną Majorek, Ewą Adamską, Barbarą Krefft, Ewą Jacek, Barbarą Garleją, Małgorzatą Rogocz, Anną Rosą, Małgorzatą Kazubek, Dorotą Kozielską oraz Bożeną Nicze.

Rok 1983 to czwarte zdobycie Pucharu, jednak dwa lata później drużyna spadła z ekstraklasy. Po kolejnych dwóch latach powróciła i ponownie zdobyła Puchar, a w 1988 roku, pod kierownictwem trenera Józefa Cebularza, zdobyła trzecie mistrzostwo Polski.

Następne lata to pięcioletnia fuzja z Azotami (1992) i utworzenie wraz z sekcją piłki ręcznej Ruchu (2001/02) Towarzystwa Piłki Ręcznej Chorzów, które jednak nie przyniosło sukcesów.

Osiągnięcia

Drużyna 11-osobowa

Mistrzostwo Polski (2x): 1958, 1960

Drużyna 7-osobowa

Mistrzostwo Polski (3x): 1981, 1982, 1988

Wicemistrzostwo Polski (1x): 1952

III miejsce w Mistrzostwach Polski (2x): 1950, 1951

Puchar Polski (5x): 1973, 1977, 1981, 1983, 1987

Lekkoatletyka

Największe sukcesy sekcji lekkoatletycznej związane są z nowym stadionem na Górze Redena, który powstał pod koniec lat 30. XX wieku i miał najlepszą bieżnię w Polsce. Regularnie odbywały się tam mistrzostwa Polski oraz mecze międzypaństwowe. Wielu zawodników tej sekcji odnosiło sukcesy na olimpiadach, mistrzostwach Europy oraz w meczach międzypaństwowych. Otylia Tabacka-Kałużowa, jako trener, miała duże zasługi, wychowując wybitne zawodniczki, w tym Halinę Richter-Górecką.

W powojennej historii do najwybitniejszych reprezentantów należał Wacław Kuźmicki, olimpijczyk z Londynu (1948) w dziesięcioboju, późniejszy trener sekcji. Lata 50. i 60. to okres największych sukcesów klubu, kulminujący w zdobyciu Drużynowego Mistrzostwa Polski w 1950 roku. W latach 1990-1997 lekkoatleci zdobyli 31 indywidualnych tytułów mistrzowskich i wicemistrzowskich.

Do medalistek i medalistów mistrzostw Polski należeli m.in. Irena Kuźmicka, Krystyna Wątroba, Stefania Bober, Ewa Kuczowic, Joanna Kościelny, Renata Rudnik, Anna Pawełek, Anna Mączka i Anna Kornas (kobiety) oraz Paweł Kozubek, Jan Rzepka, Stanisław Werner, Joachim Luksa, Grzegorz Adamus, Ryszard Ullmann, Stanisław Gubiec, Paweł Nowak, Krzysztof Śliwa i sztafeta 4×100 m (mężczyźni).

Po zamknięciu ponad 60-letniego stadionu na Górze Redena sekcja pozostała bez bazy treningowej. W celu kontynuacji działalności, sekcja lekkoatletyczna wspólnie z sekcją zapaśniczą istnieje od 2002 roku jako Towarzystwo Sportowe AKS, mając nową bazę na Stadionie Miejskim (dawna Chorzowianka).

Osiągnięcia

Drużynowe Mistrzostwo Polski (1x): 1950

Zapasy

Sekcja zapaśnicza została założona po wojnie w 1952 roku, z inicjatywy pierwszych sponsorów, panów Liszki i Kańczyka. Pierwszym trenerem został Eryk Urgacz (1953). Wśród znanych zapaśników z tego okresu byli bracia Karczewscy (Sylwester, Jan i Henryk) oraz Wypiórowie (Jan i Antoni), a w wadze ciężkiej dominował Zdzisław Hyra, wielokrotny mistrz (1961, 1966) i wicemistrz Polski. W 1969 roku zespół awansował na jeden rok do I ligi. Wśród czołowych zawodników sekcji byli Ewald Rudzki, Stefan Blachnik, Piotr Dybula, Janusz Żurawski i Piotr Rubisz.

Obecnie sekcja skupia się na szkoleniu młodzików, kadetów i juniorów, a sukcesy odnieśli Artur Kazimierczyk (mistrz Ogólnopolskiej Olimpiady Młodzieży w 2001) oraz Dawid Piela (wicemistrz Polski juniorów w 2004).

Tenis stołowy

Założycielem powojennej sekcji był Jan Nocoń, który utworzył ją w 1948 roku. Napływ tenisistów nastąpił z rozwiązanej wtedy miejscowej drużyny Start.

Początkowo do drużyny należeli Leonard Pyka, Alfred Krzyż, Henryk Stężała, Henryk Nowakowski, Jerzy Drążek i Adam Szczypta.

W 1978 roku, po wprowadzeniu podziału na sekcję żeńską i męską w Polskim Związku Tenisa Stołowego, drużyna męska nie odnosiła większych sukcesów, a jej największym osiągnięciem były występy w II lidze, zanim została rozwiązana w 1995 roku.

Natomiast sekcja kobiet (Janina Krawczyk-Gaweł, Halina Majewska-Siewert, Ilona Skrzipczyk, Maria Stanik, Mariola Wolnicka-Świniarska, Wiesława Prochowska, Gabriela Widera-Szafraniec, Mariola Majewska-Gabrych) awansowała do II ligi już w 1981 roku. Po spadku do III ligi w 1988 roku, zespół szybko powrócił do II ligi, a w 1999 roku awansował do I ligi. W skład tej I-ligowej drużyny były trenerka Świniarska oraz Anna Minkus, Izabela Ksol, Beata Pawlik, Joanna Szymanek, Danuta Nowakiewicz, Aneta Doniec i Kamila Grzywacz.

W ostatnich latach sekcję przejął chorzowski TKKF.

Inne sekcje

Tenis ziemny (Danuta Wieczorek)
Piłka siatkowa (lata 70. i 80.)
Pływanie (1955 → ZBM Bytom)
Łucznictwo (1966 → KS Konstal)
Szachy (Drozd, 1966 → KS Kostal)
Boks

Sportowcy w reprezentacjach państwowych

Halina Richter-Górecka (lekkoatletyka) – uczestniczka m.in. w IO 1956, IO 1960, IO 1964, IO 1968 (w barwach Polski i Niemiec)

Wacław Kuźmicki (lekkoatletyka) – uczestnik IO 1948

Danuta Wieczorek (tenis ziemny)

Bibliografia/Źródła

„AKS Chorzów” – Gazeta Wyborcza Katowice, 8 kwietnia 2003
www.f-archiv.de – archiwalne niemieckie statystyki piłkarskie
www.rsssf.com – archiwalne niemieckie statystyki piłkarskie
encyklopedia piłkarska FUJI, m.in. KSIĘGA PAMIĄTKOWA „75 lat OZPN KATOWICE” 1920-1995, LUDZIE HISTORIA FAKTY, wyd. GiA katowice 1996, ISBN 83-902751-7-1, KSIĘGA PAMIĄTKOWA „80 lat OZPN KATOWICE” 1920-2000, LUDZIE HISTORIA FAKTY, wyd. GiA katowice 2000
„Górnoślązacy w polskiej i niemieckiej reprezentacji narodowej w piłce nożnej – wczoraj i dziś. Sport i polityka na Górnym Śląsku w XX wieku”, wyd. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2006, ISBN 83-60470-02-2.
„Opowieść o trzech klubach”, Michał Fabian…, wyd. Agencja Mediów Lokalnych mediaL, 2005 r.
„Fußball-Chronik, Fußball in Schlesien 1900/01-1932/33, Ergebnisse und Tabellen aus den höchsten Ligen des Südostdeutschen Fußballverbandes und der Einzelverbände der Region”, wyd. DSfFS e. V.
Paul Rother „Chronik der Stadt Königshütte Oberschlesien” Laumann Verlag Dülmen (ISBN 3-87466-193-8)