Akropolis (spektakl Teatru Laboratorium)

Akropolis Jerzego Grotowskiego

„Akropolis” autorstwa Jerzego Grotowskiego opiera się na poetyckim dramacie Stanisława Wyspiańskiego, który powstał w latach 1903–1904. Dzieło to uznawane jest za materializację teatru ubogiego i wciąż pozostaje w kanonie arcydzieł teatru XX wieku. Premiera odbyła się 10 października 1962 roku w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów. W trakcie przygotowań do tego spektaklu Ludwik Flaszen po raz pierwszy wprowadził termin „teatr ubogi”, co zostało zaakceptowane przez zespół Grotowskiego jako naukowe badania prowadzone w Teatrze-Laboratorium.

Obsada

Wariant I (10 października 1962): Maja Komorowska, Rena Mirecka, Zygmunt Molik, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Ryszard Cieślak, Andrzej Bielski.

Wariant II (24 listopada 1962): Rena Mirecka, Zygmunt Molik, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Ryszard Cieślak, Andrzej Bielski, Maciej Prus zastąpił Maję Komorowską (wprowadzono m.in. zmiany w miłosnym dialogu Heleny i Parysa, przekształcając go w rozmowę dwóch mężczyzn).

Wariant III (10 czerwca 1964): Zbigniew Cynkutis i Maciej Prus opuścili zespół, a dołączyli Mieczysław Janowski i Andrzej „Gaston” Kulig.

Wariant IV (16 stycznia 1965): bez zmian w obsadzie.

Wariant V, najbardziej znany, ostatni wariant (17 maja 1967): Zygmunt Molik (Jakub, Harfiarz), Rena Mirecka (Rebeka, Kasandra), Antoni Jahołkowski (Izaak, Strażnik), Ryszard Cieślak (czasami zastępowany przez Czesława Wojtałę – Ezaw, Hektor), Zbigniew Cynkutis (Laban, Parys), Stanisław Scierski (Klio, Helena) oraz Andrzej Paluchiewicz.

Tematyka spektaklu

Jerzy Grotowski opisał początek spektaklu w ten sposób: „(…) sala jest pusta, widzowie znajdują się w różnych miejscach, w centrum sali znajduje się skrzynia, a na niej rury z żelaza. Z zascenia słychać hałas, grupa aktorów, którzy są jak więźniowie Oświęcimia, niesie ciężkie przedmioty do pracy; wchodzą i kierują się do środka, stają po dwóch stronach skrzyni i wypowiadają tekst klasycznego dramatu jako skargę więźniów.” Aktorzy tworzą na scenie obozową rzeczywistość, ukazując w ten sposób daremność egzystencji, wykorzystując słowa Wyspiańskiego jako rodzaj powtórzenia historii ludzkości, która powraca do tego samego, martwego punktu.

Dramaturgia i znaczenie „Akropolis” odbiega od oryginalnego dramatu Wyspiańskiego, zmieniając sytuacyjne ramy i przesuwając temat w zupełnie inną stronę. Widzowie byli rozmieszczeni w całej przestrzeni, co zapraszało ich do uczestnictwa w swoistym Nawiedzeniu grobu, bez wyraźnego podziału na scenę i widownię. Niektórzy aktorzy wydawali się być w innej rzeczywistości, przypominając duchy, a ich obecność w upiornym świecie łagru była jedynym realnym elementem tego przedstawienia. W finale zmartwychwstały Zbawca okazywał się szmacianą kukłą, a rozśpiewana procesja szła do krematorium.

Scenografia i kostiumy

Za scenografię, kostiumy i rekwizyty odpowiedzialny był Józef Szajna (pierwotnie scenografię miał opracować Piotr Potworowski, który zmarł 24 kwietnia 1962 roku). Aranżacją przestrzeni scenicznej zajął się Jerzy Gurawski.

Plan architektury teatralnej stworzył jednorodną przestrzeń, eliminując tradycyjną opozycję scena-widownia. Dla Grotowskiego, cała sala stała się „scenowidownią”, gdzie rozgrywała się gra pomiędzy aktorami a widzami. Część akcji miała miejsce wokół dużej drewnianej skrzyni oraz dwóch platform, które czasami podkreślały różnice między domostwami Żydów i Trojan, często porównywanymi do średniowiecznych mansjonów.

Scenografia składała się z przypadkowo znalezionych, zniszczonych oraz używanych przedmiotów, głównie metalowych, kojarzących się z „złomem żelaznym” z dwuwersu Tadeusza Borowskiego, który stanowił motto przedstawienia. Rury piecykowe, kable, manekiny, wanny, taczki oraz elementy żelastwa były kluczowe w tworzeniu „poetyckiej parafrazy obozu zagłady”, jak określił tę przestrzeń Flaszen.

Kostiumy aktorów to dziurawe wory na nagich ciałach, drewniane chodaki na nogach oraz ciemne berety na głowach. Taki dobór kostiumów sprawił, że aktorzy stali się do siebie podobni i pozbawieni indywidualnych cech, co współtworzyło rzeczywistość obozową akcji przedstawienia.

Grotowski nakazał aktorom stworzyć „maski” za pomocą mięśni twarzy. Można to obecnie zobaczyć na zachowanych fotografiach. „Każda z postaci [miała] od początku do końca przyklejony do twarzy ten sam grymas”, komentował Flaszen, co miało na celu „eliminację osobistych cech” i przekształcenie postaci w anonimowych „przedstawicieli gatunku”. Aktorzy używali własnej twarzy, aby ukryć swoją indywidualność.

Akropolis – Auschwitz

Grotowski zestawił Auschwitz z Wawelem–Akropolem, stawiając pytanie o nasze miejsce kultu oraz o to, co jest najważniejsze dla naszej cywilizacji. W tym kontekście zderzają się wielkie mity zachodniej cywilizacji z Zagładą. Obóz koncentracyjny został wprowadzony na scenę, jednak jego obecność nie była wyraźnie zaznaczona w tekście (oprócz kilku drobnych aluzji, takich jak słowa „Włosy, włosy” w II akcie, które mogą przywoływać obraz góry ludzkich włosów znanej z Muzeum Zagłady w Oświęcimiu).

W centrum wydarzeń Grotowski umieścił figurę obozowego „muzułmana” – skrajnie wycieńczonego więźnia, który nie nadawał się do pracy. Tacy więźniowie byli kandydatami do selekcji do gazu, będąc „żywymi trupami”. Reżyser skoncentrował się na uniwersalnej symbolice obozu koncentracyjnego, pomijając opowieści o heroicznym oporze i wzniosłym „męczeństwie Narodu Polskiego i innych Narodów”, skupiając się na pamięci o degradacji i utracie człowieczeństwa.

Zapis spektaklu Akropolis

Film zrealizowano w dniach 27 października – 2 listopada 1968 roku w Studiu Twickenham pod Londynem. Pierwsza emisja miała miejsce w Telewizji Nowojorskiej, poprzedzona wprowadzeniem Petera Brooka, i odbyła się na kanale 13 dnia 12 stycznia 1969 roku. W zarejestrowanym spektaklu wystąpili: Zygmunt Molik (Jakub, Harfiarz), Rena Mirecka (Rebeka, Kasandra), Antoni Jahołkowski (Izaak, Strażnik), Ryszard Cieślak (Ezaw, Hektor), Zbigniew Cynkutis (Laban, Parys), Stanisław Scierski (Klio, Helena) oraz Andrzej Paluchiewicz.

Przypisy

Bibliografia

„Akropolis”. Komentarz do przedstawienia, „Materiały – Dyskusje” 1962 (październik) Teatr Laboratorium 13 Rzędów, Opole. Przedruki [w:] „Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium”, red. Janusz Degler, Grzegorz Ziółkowski, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 51–52; [w:] Ludwik Flaszen: „Grotowski & Company. Źródła i wariacje”, wstęp Eugenio Barba, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2014, s. 63–65.

„Akropolis naszych czasów” – słuchowisko, styczeń 2014.

„Akropolis”, seminarium Ludwika Flaszena z udziałem Grzegorza Niziołka, grudzień 2012.

„Akropolis”, seminarium Ludwika Flaszena z udziałem Krzysztofa Czyżewskiego, grudzień 2012.

Brook Peter: „Wprowadzenie do filmu „Akropolis”, spisała i przełożyła Adela Karsznia, redakcja przekładu Grzegorz Ziółkowski, [w:] tegoż: „Teatr jest tylko formą. O Grotowski”, wybór Georges Banu, Grzegorz Ziółkowski, opracowanie Grzegorz Ziółkowski, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007, s. 14–25. Przedruk [w:] „Z Jerzym Grotowskim, Teatr jest tylko formą”, red. Paula Allaina, Georges’a Banu i Grzegorza Ziółkowskiego, opracowanie Grzegorza Ziółkowskiego, wydanie 2 zmienione, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2015, s. 14–23.

Kocur Mirosław: „Laboratorium Dionizosa 1: Jak Grotowski wynalazł teatr antyczny”, [dostęp 2019-07-03].

Kosiński Dariusz: „Idź i patrz”. Przemoc jako siła teatralna, „Ethos” 2014 nr 27.

Kosiński Dariusz: Pierwszy szczyt – „Akropolis”, [w:] tegoż: „Grotowski. Przewodnik”, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2009, s. 139–155.

Kosiński Dariusz: „Akropolis nasze”, [w:] tegoż: „Grotowski. Profanacje”, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2015, s. 177–262.

Masternak Agnieszka: „Troja – Wawel – Auschwitz. Stosunek scenariusza Jerzego Grotowskiego do Akropolis Stanisława Wyspiańskiego na przykładzie aktu trojańskiego”, „Performer” 2013 nr 6.

Niziołek Grzegorz: „Auschwitz – Wawel – Akropolis. Niewczesny montaż”, Gazeta Teatralna „Didaskalia” 2009 nr 91 (czerwiec), s. 26–31.

Osiński Zbigniew: „Akropolis” w Teatrze Laboratorium, [w:] tegoż: „Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972, s. 204–205.

Paavolainen Teemu: „Przypadek polski – Teatr(y) ubogi(e) i ekologia kulturowa”, „Performer” 2013 nr 6.

Wichowska Joanna: „Akropolis”: duchy i ludzie, dwutygodnik.com 2009 nr 12.