Akropolis (dramat)

Akropolis

Akropolis to dramat składający się z 4 aktów, napisany przez Stanisława Wyspiańskiego w latach 1903-1904, a jego publikacja miała miejsce w Krakowie w 1904 roku. Premiera odbyła się w 1926 roku w Krakowie, w reżyserii Józefa Sosnowskiego, w Teatrze Miejskim im. Juliusza Słowackiego.

Fabuła

Akcja dramatu zaczyna się o północy, tuż po zakończeniu nabożeństwa rezurekcyjnego w katedrze wawelskiej i trwa aż do świtu pierwszego dnia Wielkanocy:

W pierwszym akcie autor wprowadza do życia autentyczne posągi w katedrze, których dialogi wyrażają pewność zmartwychwstania, dominację życia nad śmiercią oraz chwałę miłości. Akt II oraz III czerpią z motywu gobelinu wawelskiego, a akcja rozgrywa się na murach Wawelu, które dzięki synkretycznej wyobraźni poety przekształcają się w mury Troi, a ich historia nawiązuje do Parysa, Heleny i Hektora. Ta mitologiczna transformacja symbolizuje siłę miłości i pożądania, które przewyższają moralne zasady.

W trzecim akcie Wyspiański przywraca do życia postacie z gobelinu, ilustrując znaną z Starego Testamentu opowieść o Jakubie i Ezawie. Te postacie zostały umieszczone na schodach prowadzących do kaplic, które stają się drabiną, gdzie odbywa się walka Jakuba z Aniołem. W czwartym akcie wydarzenia nadal rozgrywają się w katedrze, gdzie słychać głośną pieśń Harfiarza, zapowiadającą nadchodzącą wolność narodu w sposób symboliczno-wizyjny. O świcie rozbrzmiewa głos Salwatora, a Apollo wjeżdża na złocistym rydwanie. Katedra, symbol tradycji i przeszłości, wali się w gruzy, otwierając drogę nowemu życiu.

Geneza

Dramat Akropolis był wynikiem fascynacji Wyspiańskiego Wawelem jako miejscem o głębokim znaczeniu symbolicznym, które łączy w sobie istotę polskiej historii oraz kultury, a także cywilizacji europejskiej, łącząc tradycje biblijne z antycznymi. Akropolis nie jest dramatem w tradycyjnym sensie, lecz raczej scenicznym poematem, który łączy różne wątki w nowatorską całość. Można go określić jako „pieśń o Wawelu”. W wizjonerskiej kompozycji Wyspiański wplata liczne wstawki liryczne, a didaskalia podnosi do rangi oddzielnych poematów, nadając aktowi trojańsko-wawelskiemu niezwykłą urodę fresku muzyczno-poetyckiego, który ilustruje dźwięki krakowskich dzwonów kościelnych i klasztornych. Dzieło odzwierciedla pewność Wyspiańskiego co do możliwości odzyskania niepodległości, symbolizowanej przez Wawel, kluczowe miejsce w tradycji narodowej. Podobnie jak w Nocy listopadowej, kwestie biologii i erotyki odgrywają istotną rolę.

W dramacie Akropolis ujawnia się filozofia egzystencjalna Wyspiańskiego, jego interpretacja ludzkiego losu, nieodwracalność przeznaczenia, tragiczne klątwy i nieuchronność zła towarzyszącego ludzkim czynom, a jednocześnie podkreśla heroizm jako jedyną słuszną postawę w walce z losem.

Nazwa grupy poetyckiej Skamander pochodzi z fragmentu na początku trzeciego aktu:

Na scenie

Za życia Stanisława Wyspiańskiego dramat Akropolis nie był wystawiany na scenie. Jedynie pieśń chóru z drugiego aktu, przy dźwięku „muzyki krakowskich dzwonów” – jako „Hejnał” – została wykonana na wieczorze literacko-artystycznym, który odbył się we wrześniu 1904 roku we Lwowie. W 1916 roku, w trudnych warunkach wojennych, krakowski teatr wystawił dwa akty (I i IV). Drugą część przedstawienia wypełniła drama J. U. Niemcewicza „Kazimierz Wielki”. Wśród wykonawców Akropolis znalazły się postacie, które zachwycały widownię w Krakowie nawet po II wojnie światowej, tacy jak Jerzy Leszczyński czy Wacław Nowakowski. W rolach dwóch Aniołów wystąpiły debiutujące Maria Majdrowicz i Maria Malicka. Dekoracje stworzył Zygmunt Wierciak, a kostiumy zaprojektowali bracia Pronaszkowie.

Jedynie w 1926 roku, w rocznicę powstania listopadowego, cały dramat Wyspiańskiego został wystawiony na krakowskiej scenie. Dyrektorem był Zygmunt Nowakowski, który zagrał rolę Harfiarza, a reżyserem Józef Sosnowski, który również wcielił się w rolę Tempusa. Wśród aktorów, którzy zdobyli aplauz widowni, byli m.in. Antonina Klońska (Andromaka), Tadeusz Burnatowicz (Anioł Czarny) oraz Zbigniew Sawan (Parys).

Jedna z najsłynniejszych inscenizacji Akropolis powstała w reżyserii Jerzego Grotowskiego w Teatrze Laboratorium w Opolu w 1962 roku. Twórcy przenieśli akcję dramatu do XX-wiecznej Europy, z Wawelu, „polskiego Akropolu”, w „plemion cmentarzysko” – odzwierciedlając rzeczywistość obozów koncentracyjnych. Podczas sesji naukowej poświęconej Wyspiańskiemu, zorganizowanej na Uniwersytecie Jagiellońskim z okazji 100-lecia urodzin poety, jedno z referatów uznało tę inscenizację za najwybitniejszą wśród licznych realizacji sztuk Wyspiańskiego na polskich scenach. Spektakl, który wszedł do kanonu arcydzieł światowego teatru, był prezentowany również za granicą, m.in. w Amsterdamie, Utrechcie, Hadze, Rotterdamie, Brukseli, Edynburgu, Paryżu, Aix-en-Provence i Nowym Jorku. Jedna z wersji spektaklu została również sfilmowana przez telewizję amerykańską.

Przypisy

Bibliografia

Praca zbiorowa pod redakcją Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny A-M. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984. ISBN 83-01-01520-9. Sprawdź autora: 1. Brak numerów stron w książce.

Praca zbiorowa pod redakcją Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny N-Ż. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984. ISBN 83-01-01520-9. Sprawdź autora: 1. Brak numerów stron w książce.

Akropolis, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki) [dostęp 2021-04-13].

Akropolis w serwisie Wolne Lektury.