Akropol ateński

Akropol ateński (nw.gr. Ακρόπολη Αθηνών, od akropolis = górne miasto) to znane wzgórze w Atenach, usytuowane na wapiennym wzgórzu o wysokości względnej 70 m (prawie 157 m n.p.m.). Miejsce to było zasiedlane już w neolicie, a w okresie mykeńskim znajdował się tu pałac z megaronem. Od VI wieku p.n.e. stało się to miejscem kultu bogini Ateny.

Świątynie wzniesione w okresie archaicznym uległy zniszczeniu podczas wojen perskich. W trakcie odbudowy, zainicjowanej przez Peryklesa, stworzono kompleks świątyń, w tym: Partenon, Erechtejon, Apteros, sanktuarium Artemidy Brauronia oraz Propyleje. Zniszczone rzeźby i elementy starszych budowli zostały wykorzystane do poszerzenia tarasu w kierunku południowym; ich pozostałości odkryto podczas prac archeologicznych rozpoczętych w latach 70. XVIII wieku, znanych jako „rumowisko perskie”. Perykles zlecił odbudowę Akropolu Fidiaszowi, a w pracach brali udział architekci: Iktinos, Mnesikles oraz Kallikrates.

W 1987 roku akropol ateński został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Wzgórze Akropolu

Akropol osiąga wysokość 156,63 m n.p.m. (wysokość względna wynosi 70 m) – choć nie jest najwyższym wzgórzem w Atenach, jest stosunkowo łatwo dostępny od strony zachodniej. Posiada rozległy szczyt (około 270 m długości i 156 m szerokości) o powierzchni około 30 tys. m² oraz dostęp do wody pitnej. Wzniesiony jest z wapienia, który powstał w okresie kredy, na warstwie łupków metamorficznych, piaskowców, margieli i zlepieńców. W północno-zachodniej części znajdują się liczne jaskinie, gdzie czczono Zeusa, Pana oraz Apolla.

Nazwa

Wzgórze było znane starożytnym jako Akropolis lub Polis. W okresie prehistorycznym mogło mieć nazwę Athene lub Athenai, co mogło dać imię bogini Atenie. Hurwit (1999) sugeruje, że imię bogini pochodzi od tego wzgórza.

Historia

Pierwsze dowody osadnictwa na wzgórzu pochodzą z neolitu (około 4500–3000 p.n.e.); w pobliżu Erechtejonu odkryto również resztki naczyń ceramicznych z wczesnej i środkowej epoki brązu. Początkowo na wzgórzu mogła znajdować się osada, pałac władcy oraz domy najważniejszych członków społeczności.

W XIII wieku p.n.e., w okresie mykeńskim, wzgórze zostało otoczone murem cyklopowym o długości 760 m i wysokości 10 m, z fragmentami zachowanymi w późniejszych konstrukcjach architektonicznych. Wzniesiono też pałac z megaronem.

W VIII wieku p.n.e. wzgórze stało się miejscem kultu bogini Ateny Polias (Ateny Bogini Miasta), z świątyniami na północno-wschodnim zboczu. Dowodem tego są figurki oraz brązowe naczynia z połowy VIII wieku p.n.e. znalezione w ruinach.

Za panowania tyrana Pizystrata (561–527 p.n.e.) ustanowiono święto upamiętniające narodziny bogini Ateny – Panatenaje. Na wzgórzu rozpoczęto budowę pierwszych monumentalnych budowli, w tym Starej Świątyni i Hekatompedonu, a także sanktuarium Artemidy Brauronii oraz pierwsze propyleje. Do dziś zachowały się fragmenty proto-Partenonu z rzeźbami lwy atakujących woły oraz prace przedstawiające Heraklesa, a także dekoracje wschodniego frontonu Starej Świątyni Ateny.

W 490 roku p.n.e. po zwycięstwie nad Persami w bitwie pod Maratonem wzniesiono pięciometrową kolumnę z posągiem Nike ku czci Kallimacha, jednego z greckich dowódców. Rozpoczęto budowę wielkiej świątyni – pre-Partenonu, która nigdy nie została ukończona, ponieważ Persowie zniszczyli świątynie, posągi i fortyfikacje Akropolu w czasie inwazji Attyki w 480 roku p.n.e. Akropol został następnie umocniony nowymi murami: murem Temistoklesa od strony północnej oraz murem Kimona od południa. Wota przeniesiono do jaskiń. Zniszczenia perskie nie przerwały tradycji składania darów wotywnych; odnaleziono wiele posągów z tego okresu w nowym stylu – stylu surowym.

W połowie V wieku p.n.e. Perykles (około 495–429 p.n.e.) zapoczątkował program budowy dwunastu świątyń w Attyce, finansowanym z budżetu związkowego, zasilanym przez łupy wojenne. Program miał na celu ukazanie pobożności Ateńczyków i wdzięczności Atenie oraz innym bogom za zwycięstwo nad Persami, a także przywrócenie Aten jako centrum kultu i wykorzystanie sztuki i architektury do propagandy dla wzmocnienia wizerunku imperium. Wówczas na Akropolu powstały monumentalne budowle, takie jak Partenon, Erechtejon, Propyleje oraz Świątynia Ateny Nike. Według Plutarcha (około 50–125 n.e.) Fidiasz nadzorował budowę akropolu. Około 460 roku p.n.e. między Propylejami a Erechtejonem wzniesiono ogromny (około 7–16 m) posąg z brązu autorstwa Fidiasza przedstawiający boginię Atenę, stojącą z tarczą w lewej ręce, z prawą opartą na włóczni, której grot był widoczny dla okrętów zbliżających się do Pireusu.

W czasach rzymskich status sanktuarium Akropolu został utrzymany. W 27 roku p.n.e. wzniesiono niewielką świątynię dedykowaną Augustowi i Romie po wschodniej stronie Partenonu.

Po inwazji Herulów w III wieku n.e. fortyfikacje wzgórza zostały wzmocnione nowym murem z bramami po stronie zachodniej. Jedna z nich przetrwała do dziś.

W VI wieku świątynie Akropolu zostały przekształcone w kościoły chrześcijańskie – Partenon stał się kościołem poświęconym Matce Boskiej, Erechtejon – kościołem Zbawiciela, świątynia Ateny Nike kaplicą, a propyleje siedzibą episkopatu. W XI wieku Partenon pełnił funkcję katedry.

W okresie frankokracji (1204–1456) w propylejach rezydował możnowładca.

Po przejęciu Aten przez Turków w 1458 roku Partenon został przekształcony w meczet, a w jego południowo-zachodnim narożniku wzniesiono minaret.

W czasach Imperium Osmańskiego (1456–1833) na Akropolu stacjonował garnizon turecki. W XVII wieku Turcy urządzili w Partenonie magazyn amunicji, który wybuchł 26 września 1687 roku podczas bombardowania Aten przez Wenecjan pod dowództwem Francesco Morosiniego (1618–1694). Eksplozja zniszczyła centralną część świątyni. Na początku XIX wieku większość pozostałych wówczas rzeźb (18 posągów, 15 metop i 56 bloków fryzu) została usunięta za zgodą władz tureckich przez brytyjskiego dyplomatę Thomasa Bruce’a (1766–1841), wywieziona do Anglii jako tzw. „marmury Elgina” i sprzedana British Museum w 1816 roku. Thomas Bruce zrabował również Erechtejon i świątynię Ateny Nike.

W 1822 roku, podczas wojny o niepodległość, garnizon na Akropolu przeszedł w ręce Greków, a jego pierwszym greckim dowódcą został Odysseas Androutsos (1788–1825). Po wyzwoleniu Grecji Akropol został objęty opieką nowo utworzonego państwa greckiego. Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzono w latach 1835 i 1837, a w latach 1885–1890 zrealizowano dokładne wykopaliska pod kierunkiem greckiego archeologa Panagiotisa Kavvadiasa (1850–1928). Programy rekonstrukcji Partenonu były realizowane w latach 1898–1902 oraz później w latach 1921–1933 pod nadzorem greckiego architekta Nikolaosa Balanosa (1860–1942).

W 1975 roku greckie władze podjęły decyzję o renowacji Akropolu z powodu postępującej degradacji zabytków, w tym Partenonu. Wówczas rozpoczęły się prace badawcze oraz inwentaryzacyjne, które trwają do dziś.

W 1987 roku akropol ateński został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Plan akropolu

Na wzgórze wchodzi się od strony zachodniej, przez bramę Beule’a (jedną z dwóch bram wzniesionych po inwazji Herulów w III wieku n.e.) lub przez niewielkie wejście pod świątynią Ateny Nike, następnie przechodzi się przez Propyleje. Na południe od Propylejów znajduje się świątynia Ateny Nike, a obok niej epistyle z dawnej kapliczki Afrodyty Pandemos. Naprzeciwko północnego skrzydła Propylei zachował się tzw. piedestał Agryppy, gdzie Ateny złożyły ofiary Markowi Agryppie, zięciowi cesarza Augusta. Nad wzgórzem dominują monumentalne ruiny Partenonu. Pomiędzy Partenonem a Propylejami znajdują się ślady dwóch budynków Brauronejonu – kapliczki poświęconej Artemidzie Brauronii oraz Chalkoteki, gdzie przechowywano brązowe dary wotywne. Na wschód od Partenonu znajdują się pozostałości małej okrągłej świątyni z 27 roku p.n.e. dedykowanej Augustowi i Romie. W najwyższym punkcie, po wschodniej stronie wzgórza, zachowały się ślady sanktuarium Zeusa Polieusa. Po stronie północnej znajdują się pozostałości Erechtejonu z charakterystycznym gankiem kariatyd, a przy jego południowej ścianie fundamenty Starej Świątyni Ateny. Na północny zachód od Erechtejonu widać ślady Arreforjonu. Za akropolem znajdował się Barathron – rozpadlina lub dół, do którego wrzucano skazanych na śmierć przestępców, aby ich ciała splugawiły zwierzęta padlinożerne.

Plan przedstawia główne pozostałości archeologiczne na wzgórzu ateńskim.

Partenon
Stara świątynia Ateny i Hekatompedon
Erechtejon
Posąg Ateny Promachos
Propyleje
Świątynia Ateny Nike
Eleusinjon
Sanktuarium Artemidy Brauronii
Chalkoteka
Pandrosejon
Dom Arrefor
Ołtarz Ateny Polias
Świątynia Zeusa Polieusa
Sanktuarium Pandiona
Odeon Heroda Attyka
Stoa Eumenesa
Świątynia Asklepiosa
Teatr Dionizosa
Odeon Peryklesa
Temenos Dionizosa
Aglaurejon

Muzeum Akropolu w Atenach

Artefakty odkryte na Akropolu są prezentowane w Muzeum Akropolu, które od 2009 roku mieści się w nowym budynku w bezpośrednim sąsiedztwie wzgórza. Na parterze znajdują się znaleziska z jego zboczy, na pierwszym piętrze m.in. 5 z 6 kariatyd podtrzymujących dach Erechtejonu, a na ostatnim piętrze eksponaty z Partenonu, w tym fragmenty fryzu panatenajskiego autorstwa Fidiasza zdobiącego Partenon oraz 92 metopy z Partenonu.

Zobacz też

Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Grecji

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

The Acropolis Museum: Construction fact sheet. [dostęp 2019-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-22)]. (ang.).

The Acropolis Museum: The Metopes. [dostęp 2019-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-20)]. (ang.).

The Acropolis Museum: The Gallery of the Slopes of the Acropolis. [dostęp 2019-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-02)]. (ang.).

Cecilie Brøns: Gods and Garments: Textiles in Greek Sanctuaries in the 7th to the 1st Centuries BC. Oxbow Books, 2016. ISBN 978-1-78570-358-4. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

Stephanie Lynn Budin: The Ancient Greeks: New Perspectives. ABC-CLIO, 2004. ISBN 978-1-57607-814-3. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

William Stearns Davis: A Day in Old Athens: A Picture of Athenian Life. New York: Biblo and Tannen, 1960, s. 145.

Parthenon, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-04-30] (ang.).

Akropol ateński, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-04-28].

Elaine Fantham, Helene Peet Foley, Natalie Boymel Kampen, Sarah B. Pomeroy, H. A. Shapiro: Women in the Classical World: Image and Text. Oxford University Press, 1995. ISBN 978-0-19-976216-3. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

Efi Giannikapanis: Στοά Ευμένους. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (gr.).

Jeffrey M. Hurwit: The Athenian Acropolis: History, Mythology, and Archaeology from the Neolithic Era to the Present. Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-41786-0. [dostęp 2019-04-28]. (ang.).

Maria Kosma: Herod Atticus Odeon. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Marianne McDonald, Michael Walton: The Cambridge Companion to Greek and Roman Theatre. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-1-139-82725-6. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

Jenifer Neils: Worshipping Athena: Panathenaia And Parthenon. University of Wisconsin Press, 1996. ISBN 978-0-299-15114-0. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

Vanda Papafetimiou: Ασκληπιείο. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (gr.).

Christina Papastamati-von Moek: Θέατρο Διονύσου Ελευθερέως. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (gr.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Chalkotheke (Building). [dostęp 2019-04-28]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Old Temple of Athena (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Erechtheion (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Propylaia (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Temple of Athena Nike (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Stoa of Artemis Brauronia (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, House of the Arrephoroi (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Pandrosos (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Zeus Polieus (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Eponymous Hero (Pandion). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Theater of Dionysos (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Perseus Digital Library Project: Athens, Sanctuary of Dionysos Eleuthereus (Building). [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

J.J. Pollitt: The Art of Ancient Greece: Sources and Documents. Cambridge University Press, 1990. ISBN 978-0-521-27366-4. [dostęp 2019-05-01]. (ang.).

Martin Robertson: A Shorter History of Greek Art. Cambridge University Press, 1981. ISBN 978-0-521-28084-6. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

BARATHRON. W: William Smith: A School Dictionary of Greek and Roman Antiquities. New York: Harper and Brothers, 1857, s. 49.

Panos Valavanis: Acropolis. Visiting its Museum and its Monuments. Kapon Editions, 2015. ISBN 978-960-6878-74-9. (ang.).

Ioanna Venieri: Acropolis of Athens – History. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-28]. (ang.).

Ioanna Venieri: Acropolis of Athens – Description. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-28]. (ang.).

Ioanna Venieri: Old temple of Athena. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Ioanna Venieri: Propylaea. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Ioanna Venieri: Temple of Athena Nike. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Ioanna Venieri: Brauronion. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

Ioanna Venieri: Chalkotheke. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2019-04-30]. (ang.).

UNESCO: Archaeological Site of Olympia. [dostęp 2019-04-28]. (ang.).

Akropolis Restoration Service: Restoration: History of older interventions. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).

Akropolis Restoration Service: Parthenon. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ang.).