Akitu

Akitu – Najstarsze Święto Mezopotamskie

Akitu to jedno z najstarszych znanych świąt mezopotamskich, które obchodzono niemal nieprzerwanie w różnych formach od czasów presargonidzkich (około 2350 roku p.n.e.) aż do pierwszych wieków naszej ery. Z biegiem czasu święto to zyskało status najważniejszego święta religijnego w Babilonii oraz Asyrii. Obchody miały miejsce na początku miesiąca nisannu (marzec–kwiecień), gdy według babilońskiego kalendarza księżycowego świętowano przyjście Nowego Roku.

Akitu ma swoje korzenie w czasach sumeryjskich, gdzie pierwotnie było świętem rolników, obchodzonym dwa razy w roku podczas zbiorów zbóż. W miarę jak Marduk stał się głównym bóstwem w Babilonii, a Aszur w Asyrii, akitu zyskało nowe znaczenie, stając się świętem narodowym, które odbywało się na początku roku w stolicy, z udziałem króla oraz elit dworskich i kapłańskich. Święto mogło trwać nawet do dwunastu dni, w trakcie których przeprowadzano różnorodne rytuały, odmawiano modlitwy, składano ofiary oraz organizowano procesje z udziałem króla i posągów bóstw. Recytowano również epos o stworzeniu świata Enuma elisz, a także dokonywano wróżb, które miały wyznaczyć los kraju na nadchodzący rok.

Ewolucja Święta

Rzeki Tygrys i Eufrat nie miały regularnych faz przyboru i opadania wody, co utrudniało precyzyjne wyznaczanie kalendarza świąt w Mezopotamii. Z tego powodu najwcześniejsze pomiary czasu opierały się na obserwacji powtarzalnych zmian w przyrodzie, takich jak odrodzenie na wiosnę i obumieranie w wyniku upalnego lata. Zjawiska te były związane z działaniem sił nadnaturalnych i prowadziły do ustalenia określonych obrzędów mających na celu złagodzenie krytycznych momentów zmian w naturze i wsparcie ich przebiegu.

Tradycja obchodzenia początku roku wywodzi się z czasów Sumeru, kiedy to nowy rok kalendarzowy rozpoczynał się świętem zagmu, podczas którego opiekun i najwyższe bóstwo lokalnego panteonu symbolicznie potwierdzało swoje prawo do władzy. W okresie III dynastii z Ur oraz władców z okresu Isin-Larsa, podczas zagmu celebrowano misteria zaślubin Inanny z królem. W czasach sumeryjskich akitu uchodziło za drugie co do ważności święto, które obchodzono co pół roku: wiosną w miesiącu nisannu, gdy przyroda rozkwitała, oraz jesienią w miesiącu taszritu (wrzesień–październik) po zbiorach plonów. Z czasem różnice pomiędzy zagmu a wiosennym akitu zaczęły się zacierać.

Pierwotnie święto noworoczne miało charakter naturalistyczny i było związane z kultem odradzającej się przyrody. Obchody Nowego Roku dzielono na dwa etapy: w pierwszym lamentowano nad śmiercią natury, w drugim – radowano się z jej zmartwychwstania. Po objęciu władzy przez Marduka, do obchodów Nowego Roku włączono uroczystości na jego cześć. Aby pogodzić obie praktyki religijne, podczas ceremonii aranżowano zniknięcie Marduka, a po jego odnalezieniu urządzano radosną procesję do bit akiti („dom święta akitu”), od której pochodzi nazwa święta. Obchody wzbogacone były inscenizacjami religijnymi, nawiązującymi do mitycznych opowieści o Marduku.

Babilońskie Święto Akitu

W swojej najstarszej fazie akitu było świętem rolników, a rytuały związane z jego obchodami miały zapewnić obfite plony na przyszły rok. W różnych ośrodkach sumeryjskich obrzędy prawdopodobnie niewiele się różniły. W Babilonii dla rolników święto zachowało swoje pierwotne znaczenie, a rytuały miały zapewnić dobre plony. W miastach główny nacisk położono na ceremonię wyznaczania losów, zaplanowaną na dwunasty dzień miesiąca nisannu. Po objęciu władzy przez Marduka, obchody akitu w stolicy stały się wzorem dla całej Mezopotamii. Jedenaście dni uroczystości poświęcono inscenizacjom religijnym, które odzwierciedlały cykliczne zmiany pór roku.

Obchody babilońskiego święta akitu miały miejsce w stolicy – Babilonie. Większość rytuałów odbywała się w E-sagili, znajdującej się w centrum miasta, naprzeciwko ziguratu E-temenanki, w kompleksie świątynnym boga Marduka. Tam znajdowała się E-umusza („dom rozkazu”), główna cella najwyższego boga, a także liczne kaplice i celle poświęcone innym bóstwom z panteonu babilońskiego. Ważną rolę w obrzędach odgrywała też inna świątynia, zwana bit akiti, znajdująca się poza murami miasta. E-sagilę z bit akiti łączyła procesyjna droga, prowadząca m.in. przez Bramę Isztar.

Aby święto akitu mogło się odbyć, władca musiał wziąć w nim udział. Jego obecność była niezbędna do odprawienia wielu rytuałów, w tym rytuału qātē Bēl ṣabātum („ujęcie dłoni Marduka”) oraz prowadzenia posągu bóstwa w procesji. Znany jest przypadek jednego z królów babilońskich, który, nie mogąc uczestniczyć osobiście w święcie akitu w Harranie, wysłał tam swoją szatę. Święto akitu było również uzależnione od obecności posągu głównego bóstwa narodowego; na przykład, gdy posąg Marduka został zabrany z Babilonu do Asyrii jako łup wojenny w 689 roku p.n.e., obchody święta zawieszono na dwadzieścia lat, aż do jego zwrotu.

Obchody akitu miały miejsce nie tylko w świątyniach, ale i na ulicach, gdzie mieszkańcy brali aktywny udział w celebracjach. Był to czas radości i zabawy, co potwierdzają imiona nadawane przez Babilończyków dzieciom, takie jak Akītum-rešat („święto akitu jest wesołe”). Czwarty, ósmy i jedenasty nisannu były dniami wolnymi od pracy, a sądy wstrzymywano na czas trwania święta. W Eposie o Gilgameszu wspomniano, że w tym okresie król zapewniał mieszkańcom obfitości w jedzeniu i napojach.

Rekonstrukcja Obchodów

Wiedza na temat obchodów babilońskiego święta akitu jest fragmentaryczna. Z różnych sumeryjskich i akadyjskich tekstów, inskrypcji królewskich, tekstów mitologicznych oraz dokumentów administracyjnych, uczonym udało się zrekonstruować prawdopodobny przebieg tego święta.

O rytuałach pierwszego dnia akitu wiadomo niewiele. Zgodnie z jednym z fragmentarycznie zachowanych rytuałów, kapłan świątyni E-sagila mubannu musiał wstać o świcie, wziąć drewniany klucz, a następnie udać się do Wzniosłej Bramy, aby przeprowadzić rytuał związany z wodą. Uroczystości drugiego dnia nisannu rozpoczynały się od rytuału oczyszczenia dwie godziny przed świtem. Kapłan świątyni E-sagila šešgallu wstawał o tej porze, obmywał się wodą z rzeki, zakładał lniane szaty i recytował hymn do Marduka zwany Sekretem E-sagili. Następnie otwierał bramy świątyni, a kapłani erib biti przeprowadzali swoje rytuały przed posągami Marduka i jego małżonki. Potem obowiązki rozpoczynali kapłani narum oraz śpiewacy kultowi kalu.

Uroczystości trzeciego dnia nisannu rozpoczynały się podobnie jak dnia poprzedniego. Kapłan šešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, recytował modlitwę do Marduka, a następnie otwierał bramy świątyni. Następnie, trzy godziny po wschodzie słońca, do E-sagila przybywali złotnik i cieśla, którym kapłani składali zamówienie na rytualne rzeźby: jedną z cedru i jedną z tamaryszku. Rzemieślnicy otrzymywali złoto i kamienie szlachetne z skarbca świątynnego na ich przyozdobienie (szóstego dnia nisannu obie figurki były rytualnie palone).

Czwartego dnia nisannu kapłan šešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, odsłaniał zasłony, za którymi stały posągi Marduka i jego małżonki, a następnie recytował przed nimi modlitwę šuilla. Udawał się na Wzniosły Dziedziniec, gdzie trzykrotnie błogosławił E-sagilę. Późnym wieczorem kapłan šešgallu recytował przed posągiem Marduka w jego celli E-umusza cały epos Enuma elisz. Marduka w tym dniu szczególnie czczono, ponieważ jako najwyższe bóstwo i właściciel tablic losu me miał moc, by swoją twórczą siłą nie dopuścić do powrotu chaosu sprzed stworzenia człowieka. Podczas recytacji kapłani zasłaniali koronę Anu i tron Enlila. W tym czasie król udawał się do babilońskiej świątyni boga Nabu, gdzie otrzymywał „berło królestwa”, aby następnie wyruszyć z procesją do świątyni E-zida w Borsippie po posąg boga Nabu.

Dwie godziny po wschodzie słońca piątego dnia dokonywano rytualnego oczyszczenia E-sagili: kapłan-egzorcysta maszmaszu skrapiał wszystkie ściany wodą z Eufratu i Tygrysu, a następnie obchodził całą świątynię, bijąc w święty bębenek, aby dźwiękiem odstraszyć i przepędzić złe duchy. Kaplicę Nabu oczyszczano inaczej: drzwi smarowano żywicą cedrową, a wewnątrz okadzano. Egzorcysta odmawiał zaklęcia i jednocześnie obcierał świątynię zakrwawionym ciałem owcy, której uprzednio nasz-patri (kapłan zarzynający zwierzęta ofiarne) obciął głowę. Po dokonaniu egzorcyzmów, oprawca z głową owcy i egzorcysta z jej ciałem udawali się nad rzekę. Tam, zwróceni twarzą ku zachodowi, wrzucali je do wody i udawali się do wsi, by czekać na zakończenie akitu, ponieważ tabu nie pozwalało im na dalszy udział w celebracji. Šešgallu, który miał zakaz oglądania rytuału oczyszczania przybytku Nabu, trzy godziny i jeden kwadrans po wschodzie słońca rozkazywał rzemieślnikom, aby wynieśli ze skarbca Marduka Złote Niebo – baldachim – i zakryli nim kaplicę syna Marduka. Czynnościom tym towarzyszyły inwokacje katarktyczne.

Šešgallu przygotowywał stół ofiarny dla Marduka i na jego cześć dokonywał libacji winem. Przygotowywano także posiłek dla boga Nabu, którego posąg miał tego dnia przybyć w barce procesyjnej z Borsipy do Babilonu. Posiłek wraz ze stołem przenoszono nad rzekę. Przybycie barki procesyjnej boga Nabu do Babilonu było wielkim wydarzeniem, któremu towarzyszyły parady i liczne tłumy mieszkańców. Z posągiem Nabu przybywał także król, który następnie prowadził ten posąg w procesji do E-sagili. Tam król oddawał kapłanowi swoje insygnia oraz harpe – wynoszono je do sanktuarium wewnętrznego – i zasiadał na krześle przed posągiem Marduka. Šešgallu wymierzał władcy policzek, co miało na celu wymuszenie jego klęknięcia i rozpoczęcia spowiedzi negatywnej. Najwyższy kapłan zapewniał króla o wysłuchaniu jego modlitwy i udzielał mu błogosławieństwa. Zwracał również odebrane insygnia i harpe, po czym ponownie uderzał władcę w policzek, zmuszając króla do płaczu, co było znakiem przychylności Marduka. O zachodzie słońca šešgallu przygotowywał wiązkę o długości trzech łokci z czterdziestu trzcin i liścia palmy. Na dziedzińcu wykopywał dół, do którego wkładał wiązkę, miód, śmietanę i olej. Nad dół prowadził białego byka. Król tymczasem rozpalał w jamie ognisko. Rytuał ten kończył się modlitwą do oświetlającego ciemności byka Aru. W tym czasie w mieście narastał niepokój mieszkańców z powodu przekonania, że Marduka, któremu synkretyczne tendencje religii babilońskiej przypisywały cechy boga wegetacji Tammuza, uwięziono w zaświatach. Uważano, że z tego powodu kraj dotknęła susza, a przyroda umarła, co prowadziło do inscenizacji walk z siłami zła.

Szóstego dnia inne posągi bóstw z sąsiednich miast przybywały barkami do Babilonu. Posągom tym towarzyszyli najprawdopodobniej wysocy urzędnicy, kapłani oraz dygnitarze. Przed posąg boga Nabu przynoszono dwie figurki wykonane trzeciego dnia świąt. Następnie odbywał się rytuał, w którym ich głowy były uderzane (lub ścinane), po czym figurki wrzucano do ognia. Nie zachowały się informacje o wydarzeniach z siódmego dnia, więc nie wiadomo, co miało miejsce w tym czasie; niektórzy uczeni sugerują, że mogło to być kąpanie i ubieranie posągów bóstw w nowe szaty.

Ósmego dnia nisannu w Sali Przeznaczenia ustawiano posągi przybyłych bóstw według rangi (pierwszeństwo po Marduku miał Nabu). Wierzono, że w ten sposób Marduk zyska siły, aby na przyszły rok wyznaczyć pomyślne losy. Król z berłem wchodził do Sali Przeznaczenia i dotykał dłoni posągu naczelnego bóstwa. Zgodnie z wierzeniami babilońskimi, to Marduk ustanowił władzę królewską i wyznaczył lugala jako pośrednika pomiędzy bogami a ludźmi. Przez niego bóstwa obdarzały ludzkość swoimi łaskami i odbierały należne im ofiary. Ujmowanie dłoni Marduka przez króla symbolicznie przedłużało boską inwestyturę jego władzy.

W dziewiątym dniu miała miejsce uroczysta procesja bóstw z E-sagili do bit akiti. Pochód wyruszał z Nieskalanej Bramy (głównej bramy E-sagili), następnie drogą procesyjną docierał do Bramy Isztar, a stamtąd – dalej drogą procesyjną do nabrzeża. Tu posągi bóstw umieszczano na barkach, a dalsza podróż do bit akiti odbywała się rzeką. Przed bit akiti odgrywano walkę Marduka z Tiamat, po czym urządzano ucztę. W trakcie pochodu posągi bóstw, ubrane w najpiękniejsze i najbogatsze szaty, jechały na specjalnie przygotowanych rydwanach. Kolejność bóstw była ściśle określona. Procesję otwierał król, pełniący jednocześnie funkcję mistrza ceremonii. Zaraz za nim jechały posągi Marduka i jego małżonki, następnie – posągi kolejnych bóstw. Na końcu maszerowali kapłani, a za nimi – muzykanci, śpiewacy i tancerze.

W dziesiąty dzień uczestnicy powracali do E-sagili. Podczas gdy w Sali Przeznaczenia trwała uczta, w ozdobionej gigunu (zielenią) komnacie na jednym ze stopni zigguratu dokonywał się akt hierogamii, który miał zapewnić urodzaj na przyszły rok. Zaślubin dokonywała boska para pod postacią przyniesionych w procesji posągów; czasami bóstwa były reprezentowane przez najwyższego kapłana i kapłankę.

Jedenastego dnia nisannu odbywały się w Sali Przeznaczenia obrady bóstw. W tym czasie na zewnątrz powtarzano rytuały z ósmego i dziesiątego dnia świąt. Obrzędy te upamiętniały dwa zgromadzenia bogów babilońskich sprzed uporządkowania chaosu i przypominały o celu istnienia człowieka: w religii babilońskiej głównym zadaniem ludzi było dostarczanie bogom pożywienia w postaci ofiar, a ich losy zależały od tego, w jakim stopniu te obowiązki zostały spełnione. Dzień ważenia losów był zatem momentem przełomowym w życiu każdego Babilończyka. Aby nic nie zakłóciło jego przebiegu oraz aby nie spowodować katastrofy w przyrodzie, odprawiano także obrzęd przejścia.

Dwunasty dzień nisannu był ostatnim dniem świąt. Tego dnia posągi bóstw były odprowadzane do swoich miast.

Obchody Akitu w Innych Miastach

Lokalne święta akitu były obchodzone w wielu innych miastach Mezopotamii od III tysiąclecia p.n.e. Ich obchody różniły się liturgią, obrzędami i rytuałami od babilońskiego akitu. Nie musiały również odbywać się w miesiącu nisannu. W jednym z listów Szamszi-Adada I do Jasmah-Adada, znalezionych w Mari, wspomniano o święcie akitu obchodzonym w miesiącu ajaru (kwiecień–maj). W zależności od miasta, mogło być poświęcone innym bogom. Z czasów Seleucydów zachował się tekst opisujący procesję boga Anu z świątyni Bit resz do świątyni bit akiti w Uruk. Z innych źródeł wiadomo o świątyniach bit akiti bogini Isztar w miastach Milqia i Agade. W Asyrii natomiast świątynie bit akiti znajdowały się w Aszur (poświęcona bogowi Aszurowi) i Niniwie (poświęcona bogini Isztar).

Znaczenie Akitu

Uroczystości noworoczne obchodzono w większości miast starożytnej Mezopotamii. Akitu było jednym z elementów jednoczących mieszkańców tych obszarów pod względem kulturowym i religijnym, pomimo niestabilności panteonu bóstw w najdawniejszych czasach. O głęboko zakorzenionej tradycji tego święta świadczy udział Kambyzesa po opanowaniu kraju przez Persów w 539 roku p.n.e. oraz odbudowa przez Antiocha I Sotera E-sagila w III wieku p.n.e., prawdopodobnie w celu reaktywacji uroczystości.

Przypisy

Bibliografia

J. Bidmead: The akītu festival. Religious continuity and royal legitimation in Mesopotamia. New Jersey: 2002. ISBN 1-931956-34-0.

G. Contenau: Życie codzienne w Babilonie i Asyrii. Warszawa: 1963.

A. R. George: House most high. The temples of ancient Mesopotamia. Winona Lake: 1993. ISBN 978-0-931464-80-5.

Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2006. ISBN 83-7436-073-9. OCLC 749581552.

E. O. James: Starożytni bogowie. Historia rozwoju i rozprzestrzeniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie we wschodniej części basenu śródziemnomorskiego. Warszawa: 1970.

Krystyna Łyczkowska, Krystyna Szarzyńska: Mitologia Mezopotamii. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1981. ISBN 83-221-0132-5. OCLC 830135002.

Religie świata. Encyklopedia. red. J. Rawicz i in.. Kraków [s.a.]. ISBN 83-89651-96-3.

H. W. F. Saggs: Wielkość i upadek Babilonii. Warszawa: 1973.

The Assyrian dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago. red. A. L. Oppenheim i in.. T. 1: A. Cz. 1. Chicago: 1964.

The epic of Gilgamesh. oprac. M. G. Kovacs. Stanford: 1989. ISBN 0-8047-1711-7.