Akeda

Akeda (hebr. ‏עֲקֵידָה‎ = „związanie [ofiary przed złożeniem]”; jid. ‏עקדה‎ akejde lub ‏עקדת־יצחק‎ akejdes-Jicchok) to termin odnoszący się do biblijnej narracji zawartej w Księdze Rodzaju (Rdz 22, 1–18), dotyczącej ofiarowania przez Abrahama swojego pierworodnego syna Izaaka (hebr. akedat Icchak = związanie Izaaka). W polskiej terminologii opowieść ta nazywana jest ofiarą Abrahama lub ofiarowaniem Izaaka. Abraham w tej historii przedstawiony jest jako postać posłuszna, a Izaak jako męczennik. Istotne jest również miejsce, w którym miała odbyć się ofiara. W 2 Księdze Kronik (2 Krn 3,1) znajduje się informacja, że właśnie na górze Moria Salomon rozpoczął budowę Świątyni Jerozolimskiej. W tradycji chrześcijańskiej związanie Izaaka jest interpretowane jako zapowiedź ofiary Jezusa.

Lokalizacja, datowanie i budowa tekstu

Akeda stanowi przykład złożonego, aczkolwiek zwięzłego opowiadania biblijnego. W klasycznej teorii źródeł była zaliczana do tradycji elohistycznej, jednak obecnie to wczesne datowanie budzi wątpliwości. Georg Steins uznaje ją za jeden z najpóźniejszych tekstów Pięcioksięgu, powstały po opisach objawienia na Synaju, a Timo Veijola i Konrad Schmid datują ten tekst na okres perski.

Werner H. Schmidt określa tę opowieść jako sagę, co w biblistyce ma wieloznaczne znaczenie, ogólnie odnosząc się do gatunku literackiego przypominającego legendę. Opowieść znajduje się w 22 rozdziale Księgi Rodzaju. Obecna wersja tekstu masoreckiego składa się z 19 wersów (Rdz 22, 1–18), jednak pierwotna wersja była krótsza, obejmując wersy 1–14a+19a.

W różnych wydaniach Biblii lub komentarzach, perykopa ta jest tytułowana na różne sposoby, najczęściej jako „Ofiarowanie Izaaka”, „Moria” lub poetycko „Ogień i nóż”.

Struktura fabuły

Pomimo prostoty i lakoniczności użytych sformułowań, kompozycja opowiadania jest złożona. Fabuła rozgrywa się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich obejmuje opisy wydarzeń i działań, które określają ramy czasowe oraz przestrzenne, prowadząc do kulminacyjnego momentu składania ofiary z Izaaka. Druga płaszczyzna to warstwa dialogowa, która spowalnia bieg wydarzeń. Forma retoryczna wypowiedzi wprowadza komplikacje, skłaniając czytelnika do refleksji nad relacjami między bohaterami i ich poczuciem wewnętrznej tożsamości.

Kompozycja fabularna

Opowiadanie rozpoczyna się od wyraźnego nagłówka (wiersz 1). Dialog między Bogiem a Abrahamem (w. 1–2) oraz opis działań Abrahama (w. 3) stanowią wprowadzenie do akcji. Trzydniowa podróż do krainy Moria odbywa się bez dialogu, a jedynie w formie opisu działań Abrahama (w. 4–6). Ciszę przerywa rozmowa zainicjowana przez Izaaka, w której odpowiedź ojca jest kluczowa (w. 7–8). Dramatyczne przygotowania Abrahama do złożenia ofiary z syna (w. 9–10) kończą się dialogiem, który wskazuje na rozwiązanie (w. 11–12), realizowane poprzez działanie Abrahama, który składa ofiarę z barana zamiast z Izaaka (w. 13–14). Swoiste postscriptum stanowią słowa Anioła [JHWH mālāḵ] (w. 15–18), a opis milczącej drogi powrotnej bohaterów rodzi pytania o ich kondycję i relacje.

Kompozycja fabularna zyskuje dodatkowe znaczenie dzięki zastosowaniu różnych imion Boga. Oprócz dwóch głównych – Elohim i JHWH (יְהוָה), pojawiają się także ich gramatyczne warianty, co nie jest dostrzegane w przekładach. Zauważalne jest użycie HaElohim (Elohim z rodzajnikiem). Na końcu powtarza się wyrażenie JHWH mālāḵ z nieba, który powstrzymuje rękę Abrahama przed zabiciem syna, obiecując mu liczne potomstwo. Zmiany w oznaczeniach postaci Boga występują w kontekście dialogów i mają na celu podkreślenie ich wagi.

Złożoność opowiadania

Akeda jest uważana za arcydzieło literackie starożytnych Izraelitów. Opowieść, choć krótka i pozornie prosta, niesie bogaty ładunek emocjonalny oraz szereg ważnych pytań, będąc punktem wyjścia dla różnorodnych interpretacji, które przenikają różne kręgi kulturowe i religijne. Porusza kwestie społeczne, teologiczne, dramat wyborów oraz zrozumienie rodzinnych obowiązków, wierności więzom krwi w konfrontacji z wiernością wobec Boga.

Treść opowiadania

Narracja o ofiarowaniu Izaaka znajduje się w Księdze Rodzaju (Rdz 22, 1–18). Bóg wzywa Abrahama, aby udał się na górę Moria i złożył tam w ofierze swojego jedynego syna, Izaaka. Jest to jedyny fragment Księgi Rodzaju, w którym Bóg, żądając ofiary, dokładnie wskazuje przedmiot ofiary oraz miejsce jej złożenia, nie dając żadnej możliwości kwestionowania swego żądania. Po dotarciu na miejsce Abraham sięga po nóż, by zabić syna, jednak w ostatniej chwili anioł woła do niego z nieba, powstrzymując go i informując, że zdał próbę, na jaką wystawił go Bóg.

Uwarunkowanie narracji

Talmud Bawli (Talmud Babiloński; Sanhedryn 89b) zwraca uwagę na otwierające opowieść wyrażenie: „Po tych wydarzeniach (hebr. וַיְהִי אַחַר הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה) wystawił Bóg Abrahama na próbę” (Rdz 22,1a). Pierwsze słowa były w narracjach i fragmentach historycznych Tanach rozumiane jako „niedługo potem”, wskazując na chronologię wydarzeń z wcześniejszego tekstu. Wczesna egzegeza żydowska interpretowała wyrażenie הַדְּבָרִים jako „słowo” lub „czyn, rzecz”. Tak więc zdanie może być rozumiane jako „Po tych słowach wystawił Bóg Abrahama na próbę” lub „Po tych wydarzeniach wystawił Bóg Abrahama na próbę”, co odnosi treść opowiadania do wcześniejszych wydarzeń lub wypowiedzianych słów.

Koncepcja odniesienia kontekstu „związania” do wcześniejszych wydarzeń wynika głównie z historycznych zapisów Józefa Flawiusza („Dawne dzieje Izraela”). Flawiusz nie łączył akeda z konkretnym wcześniejszym wydarzeniem, lecz z kontekstem relacji i wydarzeń między Bogiem a Abrahamem opisanych w rozdziałach 12–21 Księgi Rodzaju. Średniowieczny rabin Samuel ben Meir („Raszbam”) odnosił „związanie” do aktu przymierza opisanego na końcu poprzedniego rozdziału (Rdz 21,22–32).

Talmud Babiloński (Sanhedryn 89b) zawiera midrasz, w którym rabin Jose ben Zimr, a za nim Rabbi Johanan, objaśnia, że Bóg wystawił Abrahama na próbę „po słowach szatana”, jak jest napisane: „Dziecko podrosło i zostało odłączone od piersi [Abraham wyprawił wielką ucztę w dniu, w którym Izaak został odłączony od piersi]” (Rdz 21,8):

Rabin Moshe Reis przytacza nieco rozwiniętą narrację „związania”, przekazaną w midraszu. Zgodnie z nią, gdy Abraham usłyszał polecenie, by wziąć swego jedynego syna, odpowiedział, że ma ich dwóch – z dwóch różnych matek – i kocha obydwóch. Wówczas Bóg doprecyzował, że chodzi o Izaaka. Taka narracja podkreśla, że dramat Abrahama miał dwustopniowy charakter. Po raz drugi usłyszał, że chodzi o ukochanego syna. Szwajcarski biblista, Konrad Schmid, również powołując się na żydowski midrasz, wskazuje na wersję tradycyjną, według której Sara, dowiedziawszy się o wydarzeniach, wydała sześć okrzyków i zmarła na miejscu. Tradycja ta opiera się na fakcie, że opis śmierci Sary w Rdz 23 następuje niedługo po opisie ofiarowania Izaaka.

Uwarunkowanie teologiczno-etyczne

Komentatorzy zwracają uwagę na rodzące się pytanie: „Jak miłosierny Bóg mógł być tak okrutny wobec swego wiernego sługi, żądając od niego, by zamordował swojego umiłowanego syna?” Żądanie to jest odbierane jako sprzeczne z zakazem zabijania. Pierwsze zdanie opowieści („Bóg wystawił Abrahama na próbę” (Rdz 22,1)) łagodzi krytyczny odbiór, wskazując, że celem tego żądania nie było złożenie ofiary całopalnej z człowieka, lecz wykazanie się przez Abrahama bezwarunkową wiarą. Biorąc pod uwagę, że było to już dziesiąte wystawienie Abrahama na próbę, miała to być próba ostateczna, mająca wykazać, że był gotowy oddać Bogu to, co miał najcenniejszego. Żydowscy rabini nie krytykowali żądania Boga. Midrasz „Tanchuma” wprowadza interpretację, zgodnie z którą baran został przygotowany w pierwszy szabatowy wieczór tygodnia Stworzenia i już od tego czasu czekał „uwikłany rogami w zaroślach”, by zastąpić Izaaka. Taka koncepcja wskazuje, że złożenie Izaaka w ofierze całopalnej nie było zamiarem Boga od samego początku. Inne tradycje żydowskie rozwijają opowieść o wątki dobrowolnego ofiarowania się Izaaka oraz sporu Boga z szatanem o sprawiedliwość Abrahama, podobnego do tego w Księdze Hioba 1–2. Dwunastowieczny rabin Efraim z Bonn mówi o śmierci i wskrzeszeniu Izaaka.

Heroizm postawy Abrahama

Biblijny narrator podaje wiele przykładów (Rdz 15,7–8; Rdz 17,15–17; Rdz 18,16–33), że Abraham nie wahał się pytać Boga, gdy uznawał to za konieczne. Jednak opowiadanie z Rdz 22 nie ukazuje, czy Abraham zadawał pytania ani czy uzyskiwał na nie odpowiedzi. Narrator nie opisuje, by Abraham modlił się do Boga o odwołanie żądania zabicia syna. Wynika z tego, że Abraham, kierując się wiarą w Boga, był gotów spełnić żądanie natychmiast i bez wahania. Pseudo-Filon komentował: „Abraham nie spierał się, lecz wyruszył natychmiast” („Liber Antiquitatum Biblicarum” 32,1–2).

Wśród tekstów rabinicznych można odczytać, że Abraham w kwestii „związania” nie podejmował sporu z Bogiem, lecz panował nad swoimi myślami i świadomie stłumił swoje uczucia:

Midrasz Rabba do Lamentacji 1,50 (ok. V w.) opowiada o Miriam, córce Tanhuma (lub Nahuma), żydowskiej matce siedmiu synów zabitych na rozkaz Cezara. Midrasz porównuje jej czyn z postępowaniem Abrahama w historii o „związaniu”. Gdy z powodu wierności nakazom Tory i ich odmowy oddania pokłonu posągowi zabitych zostało już sześciu synów, matka objęła siódmego, ucałowała go i powiedziała: W ślad za tym midraszem „związanie” jest przez rabinów uznawane za najwcześniejszy, udokumentowany w Biblii Hebrajskiej akt Kidusz HaSzem (dosłownie: „uświęcenie imienia Boga”, rozumiane jako męczeństwo). Teksty rabiniczne uznają milczenie Abrahama za przejaw szlachetności, podkreślając jego panowanie nad ojcowską miłością, by wykonać Boży nakaz. Czyn Abrahama jest uznawany za najdoskonalszy wyraz bezwarunkowej czci i posłuszeństwa wobec Boga. Abraham nazywany jest „ojcem wierzących”. Søren Kierkegaard określił Abrahama mianem „rycerza wiary”.

Figura Izaaka

Pierwszy werset 22 rozdziału Księgi Rodzaju wydaje się zawężać rozumienie „związania” („Bóg wystawił Abrahama na próbę…”) do relacji Abraham–Bóg. Mimo że tekst nie wskazuje na wiek Izaaka, był on wystarczająco dorosły, by udać się na górę Moria i nieść drwa potrzebne do ofiary całopalnej (Rdz 22,6). Biblia przedstawia Izaaka jako postać bierną, jednak komentarze rabiniczne podkreślają (np. Rabba do Lamentacji, Petichta 24), że „związanie” było próbą zarówno dla Abrahama, jak i Izaaka. Z zapisu „i obaj szli dalej” można wysnuć wniosek, że Izaak wiedział, w jakim celu zmierzają na górę, ale pozostał posłuszny. Najdalej idąca interpretacja (Genesis Rabba 56,8) sugeruje, że Izaak prosił ojca, by go związał, ponieważ ofiara, która się wyrywa, nie byłaby miła Bogu. O dobrowolnej zgodzie Izaaka pisali Józef Flawiusz („Dawne dzieje Izraela” 1, 232), Pseudo-Filon (Liber Antiquitatum Biblicarum 32, 1–3), a później także żydowskie targumy. Ta koncepcja jest mocno zakorzeniona zarówno w judaizmie, jak i w chrześcijaństwie.

Akeda w religiach abrahamowych

Hebrajski termin akeda („związanie Izaaka”) podkreśla sam akt, czynność dokonaną przez Abrahama na synu. Z kolei tradycja chrześcijańska stosuje raczej termin „ofiara Abrahama”, który określa sens tej czynności.

Tradycja judaistyczna

We wczesnym okresie rabinicznym akeda była przywoływana w modlitwach wstawienniczych. Miszna (Ta’an 2: 4) wskazuje na modlitwę przeznaczoną na dni powszednie postu: „Niech ten, który odpowiedział Abrahamowi, naszemu ojcu na górze Moria, odpowie ci i wysłucha w tym dniu głosu twojego płaczu”. Odmawiana podczas Rosz ha-Szana modlitwa Zikhronot (hebr. ‏זִכְרוֹנוֹת‎) zawiera wezwanie do Boga, „by pamiętał o «związaniu» Izaaka, a poprzez zasługi Abrahama obdarzał jego potomstwo miłosierdziem”. Podczas judaistycznej liturgii w drugi dzień Rosz ha-Szana odczytywana jest historia akeda (Meg 31a). Tradycja łączy także rogi szofar, używane podczas tego święta, z rogami barana, który został ofiarowany w miejsce Izaaka.

Tradycja chrześcijańska

Nowy Testament interpretuje ofiarowanie Izaaka jako dowód wiary Abrahama (Jk 2,21; Hbr 11,17–19). Ojcowie Kościoła, tacy jak Klemens Aleksandryjski (Paedogogica, 1: 5) i Tertulian (Adversus Marcionem, 3:18), widzieli w tym typ ofiary Chrystusa. Homilia paschalna Melitona, biskupa Sardes z II wieku, wyraża przekonanie o wypełnieniu starotestamentowych proroctw przez przyjście Mesjasza w osobie Chrystusa. „Związanie” Izaaka interpretowane było jako zapowiedź ukrzyżowania Jezusa. Chrześcijańscy pisarze zauważali paralelę między obiema historiami, w której Abraham odnosił się do Boga Ojca, który poświęcał swojego jedynego Syna. Izaak, niosący drewno na ołtarz na wzgórzu Moria, był typem Jezusa niosącego krzyż, a baran składany w ofierze symbolizował ukrzyżowanego Jezusa. Podkreślano również zbieżność „trzech dni” w obu historiach oraz zbieżność miejsca – na wzgórzu w Jerozolimie.

Tradycja muzułmańska

W islamie „związanie” jest wspomniane w Koranie (Koran 37: 97–111). Mówi o związaniu „syna” przez Abrahama, jednak nie podaje jego imienia. Do IX lub X wieku toczyła się dyskusja wśród islamskich egzegetów, który z synów Abrahama/Ibrahima miał uczestniczyć w „związaniu”. Ostatecznie, mimo że w tym fragmencie 37 sury wymieniane jest tylko imię Izaaka, osiągnięto konsensus, że chodziło o Izmaela, uznawanego za praojca Arabów. W islamie historia miała miejsce przed narodzinami Izaaka.

Ofiarowanie Izaaka w kulturze

Biblijny tekst o związaniu Izaaka miał znaczący wpływ na sztukę, stając się istotnym tematem w sztuce religijnej. Powstało wiele dzieł literackich, takich jak „Bojaźń i drżenie” Sørena Kierkegaarda, „Egzystencjalizm jest humanizmem” J.P. Sartre’a, oraz „Izaak i Abraham” autorstwa Iosifa Brodskiego. W muzyce można znaleźć utwory takie jak „Canticle II: Abraham and Isaac, for alto, tenor, and piano, Op. 51” Benjamina Brittena, „Highway 61 Revisited” – piosenkę Boba Dylana oraz „Story of Isaac” – piosenkę Leonarda Cohena z albumu „Songs from a Room”. Opowiadanie to doczekało się także adaptacji filmowych, takich jak „Ofiarowanie” (1986) w reżyserii Andrieja Tarkowskiego oraz „Fanatyk” (2001) w reżyserii Henry’ego Beana. Malarze, tacy jak Lorenzo Ghiberti, Caravaggio i Rembrandt, również upamiętnili ten motyw w swoich dziełach, a w rzeźbiarstwie powstały płaskorzeźby nawiązujące do „Ofiarowania Izaaka”. Motyw „związania” został także wykorzystany w grze niezależnej „The Binding of Isaac” (2011) autorstwa Edmunda McMillena i Floriana Himsla.