Akcja „Zachód”

Akcja Zachód

Akcja Zachód to operacja mająca na celu wysiedlenie ukraińskich rodzin oskarżanych o współpracę z OUN lub UPA, która została zatwierdzona przez Radę Ministrów ZSRR w dniu 10 września 1947 roku na podstawie decyzji nr 3214-1050. Akcję zainicjowano w obwodach: rówieńskim, wołyńskim, lwowskim, drohobyckim, stanisławowskim oraz tarnopolskim 21 października 1947 roku o godzinie 6:00, a większość działań zakończono tego samego dnia (ostatnie osoby wywieziono 23 października). W sumie przymusowo wysiedlono 76 192 osoby, które następnie osiedlono w trudnych warunkach na terenie Kazachskiej SRR, na Północy oraz w Syberii. Osoby zdolne do pracy były zmuszone do ciężkiej pracy w kopalniach, natomiast rodziny, w których brakowało pracowników, znalazły się w skrajnej nędzy.

Tło wydarzeń

Od 1944 roku, gdy Sowieci zajęli tereny II Rzeczypospolitej, musieli stawić czoła ukraińskiej partyzantce nacjonalistycznej – UPA oraz działalności OUN-B. Cele obu stron były sprzeczne: nacjonaliści pragnęli utworzyć własne państwo na terenach południowo-wschodnich II RP, podczas gdy ZSRR dążyło do całkowitej sowietyzacji tych obszarów i włączenia ich do USRR. Realizacja tych planów była możliwa dzięki ustaleniom dokonanym na konferencjach: teherańskiej i jałtańskiej. W 1944 roku powrócono do podziału terytorialnego, który obowiązywał w czasie radzieckiej okupacji tych ziem w latach 1939–1941, tworząc obwody: rówieński, wołyński, lwowski, drohobycki, stanisławowski i tarnopolski.

Po fali przymusowych wysiedleń Polaków, którzy pozostali na tych terenach po etnicznej czystce przeprowadzonej przez OUN-UPA, jedynymi przeciwnikami władzy sowieckiej pozostali ukraińscy nacjonaliści. W ramach walki z nimi, oprócz działań militarnych, władze przeprowadzały deportacje ludności podejrzanej o wspieranie OUN.

Powody akcji

Rezygnacja z dalszych wysiedleń w obliczu sukcesów działań antypartyzanckich NKWD wywołała niezadowolenie w lokalnym aparacie partyjnym. We wrześniu 1946 roku sekretarz drohobyckiego komitetu obwodowego, Ołeksenko, zwrócił się do Chruszczowa z prośbą o zgodę na wysiedlenie rodzin zdemaskowanych członków OUN. Na początku 1947 roku rozpoczęto planowanie masowej akcji wysiedleńczej, która miała objąć wszystkie obwody zachodniej USRR.

Istnieją przesłanki sugerujące, że „akcja Zachód” była częścią większego, skoordynowanego planu represji wobec Ukraińców w odpowiedzi na działania OUN i UPA. W Polsce w okresie od końca kwietnia do lipca 1947 roku przeprowadzono akcję „Wisła”, początkowo znaną pod kryptonimem „Wschód”. Choć do tej pory nie odnaleziono odpowiednich dokumentów, Polska, będąc zależna od ZSRR, musiała uzyskać zgodę Moskwy na przeprowadzenie takiej operacji.

Przygotowania do akcji

5 kwietnia 1947 roku KC KP(b)U podjął uchwałę o intensyfikacji walki z resztkami „band ukraińsko-niemieckich nacjonalistów” w zachodnich obwodach Ukrainy. Chociaż w uchwale nie mówiono o wysiedleniach, to najprawdopodobniej po jej wydaniu organy bezpieczeństwa przystąpiły do sporządzania list osób przewidzianych do deportacji.

23 kwietnia 1947 roku, podczas spotkania sekretarzy obkomów i naczelników zachodnich obwodowych zarządów MGB z udziałem Nikity Chruszczowa i Łazara Kaganowicza we Lwowie, podjęto ostateczną decyzję o zastosowaniu deportacji jako środka do zwalczania OUN i UPA. Planowano przeprowadzenie operacji we wszystkich obwodach równocześnie, co miało być wstępem do przymusowej kolektywizacji rolnictwa.

Od wiosny 1947 roku rozpoczęto kampanię propagandową skierowaną przeciw tzw. kułakom.

17 sierpnia 1947 roku Biuro Polityczne KC KP(b)U przyjęło uchwałę mającą na celu „wyleczenie” miejscowości „zarażonych bandytyzmem”.

10 września 1947 roku Rada Ministrów ZSRR zatwierdziła uchwałę nr 3214–1050, nakazującą „zesłanie członków rodzin ouenowców i aktywnych bandytów aresztowanych i zabitych w starciach” z zachodnich obwodów USRR do obwodów: karagandyjskiego, archangielskiego, wołogodzkiego, kiemierowskiego, kirowskiego, mołotowskiego, swierdłowskiego, tiumeńskiego, czelabińskiego i czytyjskiego.

Przygotowania do operacji były długo trzymane w tajemnicy; 15 października poinformowano sekretarzy komitetów rejonowych, a 17 i 18 października datę rozpoczęcia poznali naczelnicy MGB.

W akcję zaangażowano kilkanaście tysięcy żołnierzy, funkcjonariuszy MWD i MGB oraz 26 tysięcy partyjnych aktywistów. Operacją kierował specjalny sztab operacyjny z siedzibą we Lwowie, z zastępcą ministra spraw wewnętrznych USRR M.D. Diatłowem na czele.

Przebieg

Akcja Zachód rozpoczęła się 21 października 1947 roku o godzinie 6:00. Większość obwodów zakończyła operację tego samego dnia (tylko w obwodzie czerniowieckim trwała ona do 23 października). Deportowani zazwyczaj nie stawiali oporu. W niektórych przypadkach wcześniejsze plotki o wysiedleniach pozwoliły niektórym rodzinom na ucieczkę (np. w obwodzie stanisławowskim 2831 osób zdołało się ukryć). W takich sytuacjach wysiedlano dodatkowe osoby z list rezerwowych. Mienie wysiedlonych zostało skonfiskowane.

Władze sowieckie zadbały o odpowiednią propagandę, organizując w dniach od 21 do 25 października spotkania, w czasie których tłumaczyły sens deportacji. Reakcje społeczeństwa były różnorodne. Część Ukraińców cieszyła się z deportacji i oczekiwała na dalsze wysiedlenia, głównie wśród aktywu komunistycznego oraz rodzin, których bliscy zostali zamordowani przez nacjonalistów. Znaczna część społeczeństwa, przerażona wysiedleniami, zaczęła masowo wstępować do kołchozów i oddawać zaległe kontyngenty. UPA nie podjęła prób obrony wysiedlanych.

Skutki

W trakcie operacji wysiedlono 26 644 rodziny, co w sumie dało 76 192 osoby, w tym: 18 866 mężczyzn, 35 152 kobiety oraz 22 174 dzieci. Część z wywiezionych osób zatrudniono w kopalniach węgla, m.in. w Kubaniu, Czelabińsku i Krasnojarsku.

Efektem akcji było zastraszenie ludności ukraińskiej, co spowodowało niechęć i zwątpienie w dalszą walkę podziemia. Częściej zaczęły występować przypadki odmowy pomocy dla partyzantów, co szczególnie dotknęło UPA, której liczba oddziałów znacznie zmalała na początku 1948 roku. Akcja Zachód była dla ruchu oporu poważnym ciosem, który przyspieszył likwidację nacjonalistycznego podziemia.