Akcja T4

Akcja T4 (niem. Aktion T4, E-Aktion) to program, który był realizowany w III Rzeszy w latach 1939–1944, mający na celu fizyczną „eliminację życia niewartego życia” (niem. Vernichtung von lebensunwertem Leben). W ramach tej akcji mordowano osoby cierpiące na schizofrenię, niektóre formy padaczki, otępienie, pląsawicę Huntingtona, stany po zapaleniu mózgu, osoby niepoczytalne, chorych przebywających w zakładach opiekuńczych ponad 5 lat oraz ludzi z niektórymi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi. Liczba ofiar akcji jest trudna do oszacowania, z uwagi na jej półoficjalny charakter oraz późniejsze utajnienie, a także transfery chorych między zakładami opiekuńczymi i ograniczone zainteresowanie rodzinami tych osób. Szacuje się, że w latach 1940–1941, w szczytowym okresie programu, zamordowano około 70 273 chorych i niepełnosprawnych, w tym również pacjentów szpitali psychiatrycznych w obszarach okupowanych. Ogółem, w latach 1939–1945, zginęło około 200 000 osób z niepełnosprawnościami (rozstrzelanych, zagazowanych lub otrutych).

W kwietniu 1941 roku program został rozszerzony o „akcję 14f13” (niem. Aktion 14f13), która obejmowała chorych psychicznie i niepełnosprawnych więźniów obozów koncentracyjnych, w wyniku czego wymordowano około 20 tys. osób.

Akcja T4 była pierwszym masowym morderstwem ludności przeprowadzanym przez nazistowskie Niemcy, gdzie opracowano „technologię” grupowego zabijania, która później została zastosowana w niemieckich obozach zagłady.

Akcja ta bywała również określana jako „eutanazja” osób z niepełnosprawnościami, stąd skrót E-Aktion, natomiast szeroko znany skrót T4 pochodzi od adresu biura tego przedsięwzięcia, mieszczącego się w Berlinie przy Tiergartenstraße 4.

Skrót „14f13” był jednym z oznaczeń kodowych SS stosowanych w obozach koncentracyjnych do ewidencji przyczyn zgonów oraz metod postępowania z więźniami (niem. Sonderbehandlung 14f13: 14 – obóz koncentracyjny, f – śmierć więźnia, 13 – zagazowanie).

Przebieg akcji

Geneza

Pomysł na zabijanie osób niepełnosprawnych, które były postrzegane jako ciężar ekonomiczny dla społeczeństwa, istniał już w starożytności (np. w Sparcie porzucano ułomne noworodki na górze Tajget). W III Rzeszy, ten proceder był uzasadniany ideologią negatywnej eugeniki (eliminacji genów obciążających pulę genetyczną społeczeństwa), co prowadziło do propagowania tzw. „higieny rasowej” (niem. Rassenhygiene) oraz darwinizmu społecznego (osobniki chore i nieprzystosowane są eliminowane w „walce o byt”). W propagowanie tych idei w hitlerowskich Niemczech angażowało się wielu naukowców, takich jak prof. psychiatrii Ernst Rüdin, prof. Alfred Ploetz, prof. Fritz Lenz i inni, którzy później brali udział w realizacji akcji T4.

Okres początkowy

Początkowo osoby upośledzone lub kalekie w III Rzeszy (a także w innych krajach) były poddawane przymusowej sterylizacji. Regulowała to Ustawa z 14 lipca 1933 roku o zapobieganiu narodzin potomstwa obciążonego chorobą dziedziczną (niem. Gesetz über die Verhütung erbkranken Nachwuchses), na mocy której przymusowo wysterylizowano około 400 tys. obywateli III Rzeszy (początkowo dzieci, później również dorosłych).

Sprawa dziecka Kretschmara

Inspiracją dla organizacji „Akcji T4” była tzw. „sprawa dziecka Kretschmara”. W lutym 1939 roku (według innych źródeł w grudniu 1938) do kancelarii Hitlera wpłynął list od Kretschmara, ojca niemowlęcia, które przyszło na świat z niedorozwojem jednej stopy, pozbawione jednego przedramienia, ślepe i z „wrodzonym idiotyzmem”. Autor prosił o „łaskę śmierci” dla dziecka, aby je „usunąć”. Niemowlę to było badane przez prof. Wernera Catela w klinice pediatrycznej w Lipsku, który zasugerował wystąpienie z taką prośbą do Hitlera. Hitler polecił swojemu osobistemu lekarzowi dr. Karlowi Brandtowi zbadać dziecko, a jeśli informacje byłyby prawdziwe – zabić je. Zlecił również Brandtowi oraz szefowi swojej kancelarii Philippowi Bouhlerowi, aby w przyszłości podobne przypadki rozwiązywali w ten sam sposób. Dziecko Kretschmara prawdopodobnie zginęło zastrzykiem.

Tożsamość dziecka Kretschmara nie jest jasna; prawdopodobnie był to chłopiec, który urodził się 20 lutego 1939 roku w Pomßen w Saksonii, nosił imię Gerhard Herbert i prawdopodobnie został zabity w lipskiej klinice 25 lipca 1939 roku (oficjalnie zmarł na „niewydolność serca”).

Aktion T4

20 lub 21 września 1939 roku w „Grand Hotelu” w Sopocie odbyła się narada z udziałem Hitlera oraz dr. Karla Brandta, Philippa Bouhlera i dr. Leonardo Contiego, na której Hitler przedstawił plany likwidacji osób umysłowo chorych w Niemczech, argumentując, że wpłynie to na utrzymanie „czystości niemieckiej krwi”. Conti wątpił, że jest to skuteczna metoda „udoskonalenia rasy”, jednak na naradzie podjęto decyzję o wprowadzeniu akcji bezbolesnego zabijania chorych psychicznie oraz dzieci z niepełnosprawnościami. Decyzje te przyjęły formę dyrektywy Hitlera z października 1939 roku (z datą wsteczną 1 września 1939 roku).

Philipp Bouhler zorganizował biuro tej akcji w Berlinie przy Tiergartenstraße 4. Początkowo nosiło ono nazwę Państwowa Komisja do spraw Zakładów Opiekuńczo-Leczniczych (niem. Reichsarbeitsgemeinschaft Heil- und Pflegeanstalten, skr. RAG). Wkrótce biuro to rozrosło się, powołując nowe komórki i zmieniając nazwy. Kierownikiem programu został prof. psychiatrii Werner Heyde, a od 1941 roku prof. psychiatrii Paul Nitsche. Dyrektywa Hitlera usankcjonowała wcześniejsze działania zmierzające w tym kierunku. W czerwcu 1939 roku odbyło się spotkanie, podczas którego opracowywano zasady „eutanazji” dzieci niepełnosprawnych, w którym uczestniczyli także minister zdrowia Rzeszy dr Leonardo Conti, szef kancelarii Rzeszy Hans Heinrich Lammers oraz Martin Bormann, szef kancelarii NSDAP. Dnia 18 sierpnia 1939 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy wydało utajnione rozporządzenie powołujące Komitet Rzeszy ds. Naukowego Opracowywania Ciężkich Chorób Uwarunkowanych Genetycznie i Konstytucjonalnie (niem. Reichsausschuss zur wissenschaftlichen Erfassung erb- und anlagebedingter schwerer Leiden). W tym dniu ministerstwo wydało także okólnik, w którym nakazano:

Prawdopodobnie treść tych dokumentów powstała przy udziale prof. neurologii Maxa de Crinisa, pełniącego funkcję nieoficjalnego doradcy ds. medycznych Hitlera i Himmlera.

Początkowo dzieci uznawane za „niegodne życia” były zabijane przez wstrzyknięcie śmiertelnej dawki barbituranów lub morfiny (kierowano je na „szczepienie” do specjalnych ośrodków, z których pierwszy rozpoczął działalność w Aplerbeck). Obowiązek zgłaszania upośledzonych dzieci uzasadniano względami naukowymi oraz prewencyjnymi i dotyczył on również lekarzy urzędowych, pediatrów i pielęgniarek. Dzieci te były szczegółowo badane i kierowane do wyznaczonych zakładów opiekuńczych. O decyzjach dotyczących ich losów decydowali konsultanci Komitetu Rzeszy na podstawie dokumentów. W przypadku decyzji o zabiciu dziecka (najczęściej przez wstrzyknięcie), zastrzyk był wykonywany przez personel medyczny jako standardowy zabieg, oficjalnie nazywany np. „szczepieniem”.

Mózgi osób (zwłaszcza dzieci) zgładzonych w ramach akcji T4 oraz ich dokumentacja kliniczna często były kierowane do instytucji neuropatologicznych, gdzie tworzono specjalne „kolekcje” do badań naukowych. Jeszcze wiele lat po wojnie publikowano prace naukowe oparte na danych z tych „kolekcji”.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej, już w 1939 roku, „Akcja T4” została rozszerzona na pacjentów oraz pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych i ośrodków opieki w terenach okupowanych i włączonych do Rzeszy. W tych miejscach, z uwagi na mniejsze zastrzeżenia dotyczące tajemnicy, działania te przeprowadzano przez oddziały SS i policję.

W miarę rozwoju akcji T4, uważano zabijanie zastrzykami za mało efektywne i rozpoczęto eksperymenty z zabijaniem przy użyciu trujących gazów (tlenku węgla, spalin samochodowych, a później cyjanowodoru). Komory gazowe do zabijania osób w ramach akcji T4 umieszczano w piwnicach dawnych zamków. Miejsca, gdzie po raz pierwszy zbudowano prymitywne komory gazowe, znajdowały się w szpitalach psychiatrycznych na zajętych terenach polskich, takich jak Owińska k. Poznania, Świecie, Kocborowo. Chorych przewożono i zagazowywano także w Forcie VII w Poznaniu (do końca 1939 roku zgładzono tam około 4500 osób). Niewykluczone, że tam również eksperymentowano z mobilnymi komorami gazowymi, które wyglądały jak wozy meblowe, a także stosowano inne metody zabijania, takie jak masowe rozstrzeliwania i zastrzyki.

Pierwszym miejscem, gdzie na pewno zastosowano mobilne komory, był szpital psychiatryczny w Owińskach. Druga tura pacjentów z Owińsk została zamordowana za pomocą samochodu-komory gazowej najprawdopodobniej w listopadzie 1939 roku. W szpitalach uśmiercano głównie pacjentów narodowości polskiej, chociaż np. do Piaśnicy przewożono także pacjentów niemieckich. Pacjentów szpitala „Kochanówek” w Łodzi zgładzono w marcu 1940 roku przy pomocy ruchomej komory gazowej, a w lipcu oraz sierpniu 1941 roku (150 pacjentów przebywających w szpitalu i około 100, którzy wcześniej byli tam leczeni) wywieziono najprawdopodobniej do lasów lućmierskich, gdzie zostali zamordowani przy użyciu broni palnej.

W lutym 1940 roku ustalono listę 6 „oficjalnych” ośrodków zagłady osób niepełnosprawnych, głównie dorosłych, oznaczonych literami „A”, „B”, „Be”, „C”, „D”, „E”. Pierwszym działającym ośrodkiem zagłady osób chorych psychicznie i niepełnosprawnych na terenie przedwojennej Rzeszy był zamek w Grafeneck, a następnie Brandenburg, Hartheim, Sonnenstein k. Pirny, Bernburg (Saale) oraz Hadamar. Oprócz nich istniały również „nieoficjalne” ośrodki zagłady (czasem w literaturze określane jako „dzika eutanazja”), głównie na terenie Kraju Warty, gdzie zabijano także dzieci. Po ujawnieniu informacji o akcji T4 i protestach ze strony kościołów (zwłaszcza po kazaniu katolickiego biskupa Clemensa Augusta hrabiego von Galena, wygłoszonym 3 sierpnia 1941 roku w kościele St. Lamberti w Moguncji) oficjalnie wstrzymano jej realizację od 24 sierpnia 1941 roku. Biskup Galen w swoim kazaniu nazwał „zabijanie z litości” zwykłym morderstwem, co przyczyniło się do szerokiego rozgłosu. Kazanie było powielane i kolportowane w całym kraju, a jego treść była komentowana przez radio BBC. Przeciwko Galenowi nie podjęto żadnych działań odwetowych z obawy przed opinią publiczną, jednak po zamachu na Hitlera w lipcu 1944 roku biskup został osadzony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Zmarł po wojnie w 1946 roku i został ogłoszony błogosławionym przez papieża Benedykta XVI w 2005 roku.

Mimo to w niektórych ośrodkach (np. w Hartheim, Bernburg (Saale), Sonnenstein) nadal zabijano więźniów obozów koncentracyjnych, a personel oraz urządzenia komór gazowych zostały przeniesione do obozów zagłady w Treblince, Bełżcu i Sobiborze.

W ramach tej akcji zginęło wielu polskich księży, którzy zostali uwięzieni w październiku 1941 roku w ramach akcji wymierzonej przeciwko Kościołowi katolickiemu na terenie Kraju Warty. Osadzono ich w obozie koncentracyjnym Dachau, a następnie zabijano w komorze gazowej w zamku Hartheim, wywożąc ich tam w tzw. „transportach inwalidów”, na przykład ks. Leona Stypułkowskiego z Ozorkowa.

17 listopada 1942 roku w Monachium zwołano tajną naradę, na której nieoficjalnie wznowiono akcję T4. Na naradzie zalecano stosowanie „specjalnej diety” dla „beznadziejnie chorych pacjentów” w szpitalach psychiatrycznych w Bawarii, prowadzącej do „powolnej śmierci”. Na mocy tej narady wydano tajną dyrektywę z 30 listopada 1942 roku, skierowaną do wszystkich szpitali psychiatrycznych, nakazującą głodzenie pacjentów. Zgodnie z nią, w związku z sytuacją żywnościową i stanem zdrowia pacjentów, osoby „u których nie uzyskuje się wyraźnych postępów w leczeniu” miały być „bezzwłocznie” poddawane „specjalnej diecie”, w domyśle głodowej, co prowadziło do obrzęków głodowych. Niektórzy psychiatrzy potajemnie zabijali chorych za pomocą zastrzyków. Ostatnie zabójstwo czteroletniego niepełnosprawnego dziecka imieniem Richard Jenne miało miejsce 29 maja 1945 roku w szpitalu w Kaufbeuren k. Monachium, co może być uznawane za ostatnią ofiarę akcji T4.

W akcję T4 zaangażowanych było wielu lekarzy III Rzeszy (głównie psychiatrów, neurologów i pediatrów), w tym (w porządku alfabetycznym): dr Ernst Buchalik, prof. Werner Catel, prof. Max de Crinis, dr Irmfried Eberl, Helmuth Ehrhardt, dr Valentin Faltlhauser, dr Elisabeth Hecker, prof. dr Werner Heyde, dr Herbert Linden, dr Josef Mengele, dr Friedrich Mauz, Theo Niebel, prof. Paul Nitsche, dr Friedrich Panse, dr Hermann Pfannmüller, prof. Ernst Rüdin, dr Carl Schneider, Weinier Sengenhof, dr Carl Hans Heinze Sennhenn, Hellmuth Unger, prof. Otmar Freiherr von Verschuer, prof. Werner Villinger, Erhard Wetzel.

Po II wojnie światowej, poza procesem przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, odbył się osobny proces lekarzy przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym Nr 1 w Norymberdze, w którym 27 sądzonych lekarzy niemieckich, siedmiu zostało skazanych na śmierć przez powieszenie, pięciu na dożywocie, dwóch na 20 lat więzienia, jeden na 15 lat, a jeden na 10 lat. Pozostali lekarze zostali uniewinnieni.

Dodatkowo, w innych miastach toczyły się procesy lekarzy i głównych wykonawców akcji T4:

Paul Nitsche – w 1946 roku skazany na karę śmierci przez trybunał radziecki w Dreźnie i zgilotynowany.
Friedrich Mennecke i Hermann Pfannmüller – w 1946 roku skazani na karę śmierci przez sąd niemiecki we Frankfurcie; Mennecke zmarł w 1947 roku w więzieniu, a Pfannmüller, po ponownym rozpatrzeniu sprawy, otrzymał 6 lat więzienia.
Werner Heyde i Alfred Tillman – popełnili samobójstwo przed procesem przed sądem we Frankfurcie.
Karl Brandt – osobisty lekarz Hitlera, skazany w 1947 roku na karę śmierci i powieszony w 1948 roku.
Bernard Bohne i Josef Mengele – uniknęli odpowiedzialności, uciekając do Argentyny.
Horst Schumann – przed sądem w 1970 roku uniknął odpowiedzialności ze względu na zły stan zdrowia.
Hans Hefelman, zastępca Victora Bracka (kierującego wydziałem 2 w Kancelarii Führera, zajmującym się od 1934 roku przygotowaniami i planowaniem akcji T4) – sąd z braku dowodów nie wykazał winy oskarżonego i zawiesił proces na czas nieokreślony.
Emil Mazuw – dowódca SS i Policji prowincji pomorskiej, skazany na 18 lat za uczestnictwo w programie T4.

Miejsca zagłady

Zagłada osób psychicznie chorych prowadzona w ramach akcji T4 miała miejsce w różnych lokalizacjach.

Znaczenie akcji T4

Akcja T4 stanowiła przełom w kwestiach etycznych w niemieckim społeczeństwie, mimo że miała półoficjalny charakter. Wśród niemieckich kręgów medycznych, naukowych oraz elit władzy i administracji panowało przyzwolenie na ten proceder, co wskazuje na głęboki kryzys moralno-etyczny wówczas panujący. Akcja T4 nie miała podstaw ustawowych, a projekt ustawy legalizującej eutanazję z 1940 roku nie został przyjęty z powodów politycznych. Mimo protestów ze strony niektórych grup społecznych, społeczeństwo niemieckie oraz lekarze w dużej mierze zaakceptowali masowe zabijanie „ze wskazania społecznego”. Akcja ta stała się wstępem do masowych mordów ludności „obcej rasowo” (Holocaust) i umożliwiła opracowanie sprawnej organizacyjnie oraz technologicznie machiny śmierci.

Centrala T4 w Berlinie opublikowała oficjalne sprawozdanie z przeprowadzonej akcji w latach 1940–1942. Raport podzielono na dwie części. W pierwszej z nich podsumowano liczbę zabitych osób – w 1940 roku zamordowano 35 224 chorych, a w 1941 roku 35 049, co do 1 września 1941 roku dało ogólną sumę 70 273 pacjentów. Druga część raportu „Was wird durch die Desinfektion von 70 273 Kranken an RM erspart?” wyliczała oszczędności, jakie przyniosłaby akcja T4 dla budżetu III Rzeszy w ciągu następnych 10 lat. Ustalono w niej szczegółowy koszt utrzymania jednego pacjenta oraz zestawienie, ile pacjenci zjedliby poszczególnych produktów spożywczych. Z obliczeń wynikało, że przez 10 lat zaoszczędzono by 33 731 041 jaj i 88 544 040 kg jarzyn, a suma oszczędności wyniosła 885 439 800 marek niemieckich.

Odniesienia w kulturze

„Szpital Przemienienia” – powieść Stanisława Lema z 1955 roku oraz film z 1978 roku (reż. Edward Żebrowski).
„Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest” – film fabularny w reżyserii Krzysztofa Zanussiego z 1989 roku.
„Ale mnie strzeż od wszelkiego zła” – powieść Izabeli Buckiej, debiut literacki z 2018 roku.
„Amen.” – niemiecko-rumuńsko-francuski film fabularny z 2002 roku (reż. Costa-Gavras).
„Śmierć psychiatry. Eugenika i totalitaryzm” – polski film dokumentalny z 2012 roku (reż. Amelia Łukasiak i Sławomir Małoicki).
„Sierpniowa mgła” („Nebel im August”) – niemiecki film fabularny z 2016 roku (reż. Kai Wessel) na podstawie powieści Roberta Donesa „Nebel im August: Die Lebensgeschichte des Ernst Lossa”.
„Rausz” – powieść Tomasza Białkowskiego z 2016 roku (Wyd. Muza) poświęcona akcji T4.
„Obrazy bez autora” („Werk ohne Autor”) – niemiecko-włoski film fabularny z 2018 roku (reżyseria i scenariusz Florian Henckel von Donnersmarck), oparty na biografii malarza Kurta Barnerta.
„Góra Tajget” – powieść Anny Dziewit-Meller, opisująca losy rodziny uwikłanej w historię, dziejącą się na Śląsku, w cieniu byłego nazistowskiego szpitala, w którym uśmiercano dzieci w ramach akcji T4.
„Pulverkopf” – powieść Edwarda Pasewicza z 2021 roku (Wyd. Wielka Litera), dotycząca historii szpitala psychiatrycznego Obrawalde w Międzyrzeczu, gdzie zamordowano 10 tys. ludzi.

Zobacz też

Małżeństwo w III Rzeszy
Lebensborn
Życie niegodne życia
Paragraf 175
Proces lekarzy

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Michał Musielak, „Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945)”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
Yves Ternon, Socrate Helman: „Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy – od teoretyków narodowosocjalistycznych do praktyków z SS”, Warszawa 1974.
Kamila Uzarczyk: „Podstawy ideologiczne higieny ras”, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002, ISBN 83-7322-287-1.
Martin Gilbert: „Druga wojna światowa”, Poznań, 2006.
Henry Friedlander: „The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution”, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1995, ISBN 978-0-8078-2208-1.
Krystyna Szwertnerowa: „Zbrodnia na via mercatorum”, Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1968.
Artur Hojan, „Komora gazowa w Forcie VII w Poznaniu (początek nazistowskiego ludobójstwa)” w: „Studia nad dziejami obozów koncentracyjnych w okupowanej Polsce”, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2011, ISBN 978-83-7704-020-1.
Artur A. Hojan, „Nazistowska pseudoeutanazja w Krajowym Zakładzie Psychiatrycznym w Kościanie (1939–1940)”, Kościan: Kościańska Oficyna Literacka, 2004, ISBN 83-916831-8-4, OCLC 829854177.
Zdzisław Jaroszewski (red.): „Zagłada psychicznie chorych w Polsce 1939–1945”, Warszawa: PWN, 1993. ISBN 83-01-11174-7.
Aly Götz: „Obciążeni „Eutanazja” w nazistowskich Niemczech”, tłum. Viktor Grotowicz, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2015. ISBN 978-83-8049-150-2.