Akcja styczniowa w getcie warszawskim

Akcja styczniowa w getcie warszawskim

Akcja styczniowa w getcie warszawskim, znana również jako druga akcja likwidacyjna lub samoobrona styczniowa, to eksterminacyjna operacja przeprowadzona przez niemieckich okupantów w dniach 18–21 stycznia 1943 roku. Jej celem było wywiezienie do obozu zagłady w Treblince około 8 tys. Żydów, którzy przebywali nielegalnie w tej zamkniętej dzielnicy. Była to pierwsza deportacja, która spotkała się z zbrojnym oporem żydowskiego ruchu oporu.

W trakcie masowej akcji deportacyjnej latem 1942 roku zamordowano około 300 tys. Żydów, a w znacznie pomniejszonym getcie pozostało około 60 tys. mieszkańców, z czego do 40% nie miało legalnych zaświadczeń o zatrudnieniu. Początkowo Niemcy tolerowali ten stan, jednak 9 stycznia 1943 roku Heinrich Himmler zarządził natychmiastową deportację 8 tys. „nielegalnych” Żydów do Treblinki oraz ewakuację niemieckich zakładów produkcyjnych na Lubelszczyznę. 18 stycznia Niemcy i ich kolaboranci wkroczyli do getta, gdzie napotkali bierny opór Żydów, którzy starali się unikać deportacji, ukrywając się w schronach. Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), mimo początkowego zaskoczenia, podjęła walkę w obronie ludności.

Po czterech dniach Niemcy wycofali się z getta. Co najmniej 5 tys. Żydów zostało wywiezionych i zgładzonych w Treblince, a 1171 zamordowano na miejscu. Mimo że Niemcy nie mieli na celu całkowitej likwidacji getta, przerwanie akcji przyczyniło się do wzrostu autorytetu ŻOB wśród mieszkańców oraz uznania jej działań przez polską ludność i Polskie Państwo Podziemne. 19 kwietnia 1943 roku, kiedy Niemcy ponownie wkroczyli do getta, wybuchło powstanie, które zostało stłumione dopiero po miesiącu.

Getto warszawskie po „Wielkiej Akcji”

22 lipca 1942 roku niemieccy okupanci rozpoczęli w getcie warszawskim tzw. wielką akcję deportacyjną, która trwała 62 dni i w wyniku której liczba mieszkańców zmniejszyła się o ponad 300 tys. Co najmniej 253 742 Żydów zostało wywiezionych i zgładzonych w Treblince, a 10,3 tys. osób zmarło lub zostało zamordowanych w samym getcie. Około 11 580 Żydów trafiło do różnych obozów pracy. Trudno oszacować, ile Żydów, szacowanych na około 8 tys., zdołało uciec na „aryjską stronę”.

W październiku 1942 roku Friedrich Wilhelm Krüger wydał rozporządzenie dotyczące utworzenia tzw. gett szczątkowych w wybranych miastach dystryktów lubelskiego i warszawskiego, gdzie Żydzi mieli prawo legalnie przebywać. Warszawskie getto stało się jednym z sześciu takich miejsc. Żydzi, którzy ukrywali się po „aryjskiej stronie”, mieli czas do 30 listopada 1942 roku na przeniesienie się do „gett szczątkowych”, a za niedostosowanie się groziła kara śmierci.

Po wielkiej akcji deportacyjnej w getcie warszawskim pozostało jedynie 35 639 Żydów, z czego 75,5% stanowili dorośli w wieku 20–50 lat. Dzieci do lat 9 i osoby powyżej 60. roku życia stanowiły jedynie 1,4% i 1,5% populacji. Niemieckie statystyki nie uwzględniały jednak Żydów „dzikich”, którzy przetrwali akcję, a ich liczba szacowana była na około 20–25 tys.

Ci, którzy przetrwali „Wielką Akcję”, byli zmuszani do niewolniczej pracy. Najwięcej, bo około 26 tys. „zewidencjonowanych” Żydów, pracowało w niemieckich zakładach, a 2797 osób zatrudniono w Judenracie. Większość Żydów utrzymywała się z wyprzedaży mienia, a żywność zdobywali od szmuglerów z „aryjskiej strony”.

Po „Wielkiej Akcji” znacznie zmniejszyła się powierzchnia getta, a obszar na południe od ul. Leszno został wyłączony z getta i przeznaczony dla Polaków. Główną część getta stanowiło „getto centralne”, gdzie znajdowały się biura Judenratu oraz miejsca pracy. Większość Żydów „zewidencjonowanych” mieszkała w szopach, a także w „getcie centralnym”. Getto przestało pełnić rolę dzielnicy mieszkalnej, stając się ogromnym obozem pracy.

Żydowski ruch oporu

Niepowodzenie prób samoobrony w lecie 1942

Masowe deportacje w lecie 1942 roku nie spotkały się z aktywnym oporem ze strony Żydów, którzy byli głównie kobietami, dziećmi oraz osobami starszymi i wyczerpanymi. Organizacje podziemne, pozbawione broni, nie były w stanie zorganizować skutecznej samoobrony. W pierwszych dniach „Wielkiej Akcji” liderzy żydowskich partii politycznych sprzeciwiali się zbrojnemu oporowi, błędnie myśląc, że deportacje nie obejmą wszystkich mieszkańców.

W przeciwieństwie do konserwatywnego podejścia tradycyjnych partii, młodzieżowe ruchy podjęły działania. 28 lipca 1942 roku z inicjatywy Droru, Ha-Szomer Ha-Cair i Akiwy powstała Żydowska Organizacja Bojowa, która planowała zbrojny opór, ale nie miała odpowiedniego uzbrojenia ani planu działania. Izrael Chaima Wilnera wysłano na „aryjską stronę”, gdzie nawiązał kontakt z Armią Krajową, a ŻOB otrzymała pierwszą partię broni od Polskiej Partii Robotniczej.

Konsolidacja podziemia jesienią 1942 roku

Jesienią 1942 roku w getcie zapanowała pewna stabilizacja. Niemcy ogłosili, że deportacje zakończono, a od Żydów oczekiwano jedynie posłuszeństwa. W tym czasie odrodził się szmugiel i czarnorynkowy handel, a członkowie personelu medycznego zorganizowali nowy szpital. Mimo że sytuacja wydawała się stabilna, Żydzi byli świadomi, że spokój jest chwilowy.

W tym okresie ŻOB przystąpiła do odbudowy i reorganizacji. Do organizacji dołączyli przedstawiciele różnych ugrupowań, co umocniło jej pozycję. ŻOB stawiała sobie za cel obronę getta przed kolejnymi deportacjami oraz ukaranie kolaborantów. Na czoło organizacji stanął Mordechaj Anielewicz, a jej skład wzrósł do co najmniej 600 członków.

Akcja styczniowa

Preludium

Jesienią 1942 roku SS nasiliło działania mające na celu przejęcie kontroli nad resztkami żydowskiej siły roboczej i budowę własnego imperium gospodarczego. Na mocy rozkazu Himmlera, wszyscy Żydzi, którzy dotąd byli wyłączeni z deportacji, mieli zostać zgromadzeni w specjalnych obozach w Warszawie i Lublinie. 9 stycznia 1943 roku Himmler przeprowadził wizytację w Warszawie, gdzie dowiedział się o pozostających w getcie Żydach oraz działających niemieckich przedsiębiorstwach, co go zirytowało. Obiecał, że 8 tys. „nielegalnych” Żydów zostanie deportowanych do Treblinki.

Przebieg

W poniedziałek 18 stycznia 1943 roku o godzinie 6:30 rano Niemcy wkroczyli do getta. Akcja prowadzona była głównie w „getcie centralnym”, a drugiego dnia rozszerzono ją na tereny szopów. Ludność żydowska, świadoma niemieckich intencji, zaczęła chować się w kryjówkach. Niemcy napotkali bierny opór ze strony Żydów, co doprowadziło do wzrostu brutalności ich działań. Zatrzymano około 3 tys. Żydów, a wielu z nich, w tym członków Judenratu, zostało zamordowanych.

W szpitalu przy ul. Gęsiej deportowano ponad 300 pacjentów oraz personel medyczny. Żydowski ruch oporu starał się organizować opór, ale zaskoczenie i problemy z łącznością utrudniły działania. Pierwszy strzał oddał „Arie” Wilner, a ŻOB zorganizowała opór w różnych miejscach, stawiając opór Niemcom.

Po czterech dniach Niemcy przerwali akcję, uznając, że ich cele zostały osiągnięte.

Bilan

Akcja styczniowa, znana także jako „samoobrona styczniowa”, była próbą deportacji „nielegalnych” Żydów. Szacuje się, że Niemcy wywieźli do Treblinki maksymalnie 5 tys. Żydów, a 1171 zostało zamordowanych na miejscu. Różne źródła podają różne liczby dotyczące ofiar.

Wśród ofiar akcji znaleźli się znani Żydzi, a także wielu bojowników ŻOB, co znacznie osłabiło organizację. Liczba rannych i zabitych Niemców pozostaje nieznana, choć szacuje się, że straty nie były znaczące.

Epilog

Celem „akcji styczniowej” było deportowanie 8 tys. „nielegalnych” Żydów, a nie całkowita likwidacja getta. Mimo to, wydarzenia te zwiększyły autorytet ŻOB i pokazały, że czynny opór jest możliwy. Po akcji ŻOB przejęła kontrolę nad gettem, a Judenrat i ŻSP znacząco straciły na znaczeniu. ŻOB przekształciła się w zjednoczoną organizację, a po akcji styczniowej idea oporu zyskała szerokie poparcie wśród Żydów.

Po akcji styczniowej, Niemcy nadal planowali likwidację getta, a 19 kwietnia 1943 roku, gdy ponownie wkroczyli do getta, rozpoczęło się powstanie, które trwało miesiąc.

Odniesienia w kulturze

Styczniowej samoobronie getta poświęcił wiersz „Kontratak” Władysław Szlengel. Wydarzenia te zostały przedstawione w filmie „Uprising” z 2001 roku w reżyserii Jona Avneta.

Bibliografia

Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2008. ISBN 978-83-240-1057-8.

Władysław Bartoszewski: Los Żydów Warszawy 1939–1943. W: Władysław Bartoszewski, Marek Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16443-0.

Maria Ciesielska: Lekarze getta warszawskiego. Warszawa, Kobyłka: Wydawnictwo Dwa Światy, 2017. ISBN 978-83-948691-1-3.

Marek Edelman: Getto walczy. W: Władysław Bartoszewski, Marek Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16443-0.

Israel Gutman: Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1998. ISBN 83-86678-86-0.