Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku
Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna z 1938 roku to operacja pacyfikacyjna wymierzona w prawosławną ludność ukraińską i białoruską, przeprowadzona przez władze II Rzeczypospolitej od połowy maja do połowy lipca 1938 na południowym Podlasiu oraz Chełmszczyźnie. Jej celem było ograniczanie wpływów prawosławia. Dowództwo nad akcją objął płk. Marian Turkowski, ówczesny dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów w Zamościu.
W wyniku tej operacji zniszczono od 91 do 127 cerkwi prawosławnych, a także zastosowano represje wobec duchownych. W wielu przypadkach dochodziło do bezcześcień świątyń oraz niszczenia ich wyposażenia. Wiernych zmuszano do przejścia na wyznanie rzymskokatolickie.
W 2008 roku, z okazji 70. rocznicy tej akcji, poseł SLD Eugeniusz Czykwin zgłosił wniosek do Sejmu o uchwałę potępiającą te działania. Projekt, pod którym podpisało się 34 parlamentarzystów, utknął jednak w Komisji Kultury Sejmu.
Historia
Rok 1938 był czasem najbardziej intensywnych działań przeciwko kościołowi prawosławnemu oraz ukraińskiej ludności na Podlasiu i Chełmszczyźnie, kiedy zainicjowano akcję polonizacyjno-rewindykacyjną. Operacja ta była realizowana pod pretekstem rewindykacji wszystkiego, co w przeszłości było katolickie i polskie na wschodnich terenach Polski. Na obszarze Podlasia i Chełmszczyzny przyjęto dwa główne kierunki działań:
- Akcja związana z „powrotem do wiary rodziców”, czyli konwersją z obrządku prawosławnego na rzymskokatolicki.
- Polonizacja prawosławia, co oznaczało wprowadzenie języka polskiego do życia liturgicznego oraz codziennego w kościele prawosławnym, a także budowanie i wspieranie ruchu prawosławnych Polaków.
20 stycznia 1938 roku generał Bruno Olbrycht określił zasady działania akcji. W wielu powiatach zwołano starostów, którzy zostali „oficerami” w tych rejonach. Ich zadaniem było organizowanie „terenowych grup”, które miały pełnić rolę organów wykonawczych. Należy zaznaczyć, że wszelkie działania administracji cywilnej i organizacji publicznych były podporządkowane celowi polonizacji. Generał Olbrycht podkreślał, że konieczne jest pobudzenie społeczeństwa do aktywnej pracy polonizacyjnej.
Komitet koordynacyjny łączył w swoje działania polskie organizacje publiczne, w tym Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich. Gen. Olbrycht zarządził, że „jako organ do pracy na poziomie powiatowym, który nie zaangażuje wojska w politykę, liderzy akcji powołają w każdym powiecie Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich”. Komisja inspirowała działania polskich organizacji w różnych kwestiach, co miało sprawiać wrażenie, że inicjatywy te pochodzą oddolnie.
W marcu 1938 roku kierownik akcji koordynacyjnej w regionie chełmskim, B. Olbrycht, zdefiniował metody działania wobec prawosławia: „W żadnym wypadku nie należy przeciwstawiać się prawosławiu. […] Cerkiew prawosławna, w obronie której nikt nie może się obronić, powinna być narzędziem polonizacji, a nie rusyfikacji, za nasze polskie pieniądze”. Olbrycht sformułował również zasady postępowania windykacyjnego: „windykacja religijna powinna odbywać się w tajemnicy, ale bezlitośnie, aby nie prowokować oficjalnej walki z prawosławiem”.
W kwietniu Olbrycht przedstawił szczegóły programu akcji, w tym propozycję „zasiedlenia terytoriów przez księży rzymskokatolickich” oraz utworzenie 38 nowych jednostek sztabowych, 12 nowych parafii i diecezji rzymskokatolickiej w Chełmie, z uwzględnieniem polonizacji i wyboru odpowiedniego biskupa. Planował także radykalne kroki wobec Cerkwi prawosławnej, stwierdzając, że „żaden kawałek ziemi nie może wpaść w inne ręce niż polskie”.
Przygotowywano również polską opinię publiczną na akcję, publikując w prasie prorządowe artykuły o „niebezpieczeństwie ukraińskim” na ziemi chełmskiej i oskarżając Cerkiew prawosławną o działalność rusyfikacyjną i ukrainizacyjną. Akcję w prasie rozpoczął Ilustrowany Kuryer Codzienny. Odbywały się spotkania polskich organizacji publicznych oraz ludności katolickiej, inspirowane przez władze wojskowe, które podejmowały uchwały o likwidacji zamkniętych kościołów oraz usunięciu księży prawosławnych.
Działania wymierzone w struktury Cerkwi rozpoczęły się wiosną 1938 roku, w okresie Wielkiego Postu oraz Świąt Wielkanocnych. Rozpoczęto od zamknięcia niezależnych kościołów, zdarzały się przypadki podpaleń. Zlikwidowano także wiele oficjalnych parafii. Kościoły, które miały zostać zamknięte, opieczętowano, a księża zostali ukarani za odprawianie w nich nabożeństw. Naciskano na duchownych, aby nauczali Prawa Bożego w języku polskim. Wiosną 1938 r. zaczęto też akcję zastraszania prawosławnej ludności ukraińskiej w obwodzie chełmskim i południowym Podlasia. Polscy młodzi bojownicy wybijali szyby, a administracja wywierała naciski związane z przejściem na katolicyzm. Zorganizowano oficjalne uroczystości przejścia prawosławnych na katolicyzm z udziałem wojska i administracji. Osoby, które sprzeciwiały się temu, były zastraszane. Warto przytoczyć wypowiedź katolickiej zakonnicy z Turkowicza, która relacjonowała: „Władza gminy, dyrektor szkoły Konstantynowicz i nasz ks. kapelan przemawiał do prawosławnych: taki rozkaz wyszedł od władz, że powinna być tylko jedna wiara katolicka. Dyrektor Konstantynowicz dodał: kto nie posłucha, zostanie ukarany i eksmitowany z Turkowicza!”
21 maja 1938 r. doszło do zmiany na stanowisku szefa akcji koordynacyjnej w regionie chełmskim. Zastąpił go płk. Marian Turkowski, nowy dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów. W Tarnowatce […] prawosławny mnich z Ławry Poczajowskiej zaczął odprawiać nabożeństwa w wybudowanym domu modlitwy. Ostatnią Boską Liturgię odprawił ks. Siemen Demczuk 15 maja 1938 r. w obecności policjanta. Zebrali się wszyscy miejscowi prawosławni Ukraińcy, którzy głośno płakali. Policjant opuścił miejsce przed zakończeniem nabożeństwa. Ks. Siemen Demczuk został ukarany dwumiesięcznym aresztem za odprawianie nielegalnych nabożeństw i w czerwcu 1938 r. wysiedlono go z Tarnowatki, co zostało odnotowane w interpelacji ambasadora Stepana Barana do Sejmu z 6 lipca 1938 r.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Mirosława Papierzyńska-Turek: Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989.
Robert Potocki: Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930-1939. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2003. ISBN 83-917615-4-1.