Akcja pod Arsenałem

Akcja zbrojna Grup Szturmowych Szarych Szeregów, znana pod kryptonimem „Meksyk II”, miała miejsce 26 marca 1943 roku w pobliżu Arsenału, w rejonie zbiegu ulic Bielańskiej, Długiej i Nalewki w Warszawie. W wyniku tej operacji udało się uwolnić podharcmistrza Jana Bytnara „Rudego” oraz 20 innych więźniów, którzy byli przewożeni po przesłuchaniach z siedziby Gestapo w alei J. Ch. Szucha 25 do więzienia Pawiak przy ul. Dzielnej 24/26.

Plan akcji opracował Tadeusz Zawadzki, znany jako „Zośka”, a dowództwo nad nią objął Stanisław Broniewski, pseudonim „Orsza”.

Geneza

W nocy z 18 na 19 marca 1943 roku Gestapo aresztowało Henryka Ostrowskiego „Heńka”, dowódcę Hufca „Praga” warszawskich Grup Szturmowych, oraz jego świeżo poślubioną żonę Walentynę. W ich mieszkaniu przy ul. Osieckiej 31 Niemcy odkryli materiały wybuchowe, broń, amunicję oraz notatki, które prawdopodobnie zawierały adres dowódcy hufca „Południe”, Jana Bytnara „Rudego”.

„Rudy” został aresztowany 23 marca 1943 roku o 4:30 rano w swoim domu w al. Niepodległości 159, razem z ojcem Stanisławem. Po przewiezieniu na Pawiak, już po 15 minutach brutalnego przesłuchania, był bity przez gestapo. W tym samym czasie w jego mieszkaniu trwała rewizja, podczas której znaleziono m.in. zerwane niemieckie flagi i konspiracyjną prasę.

Tego samego dnia „Rudy” został przewieziony do głównej siedziby Gestapo, gdzie przesłuchania prowadziło dwóch doświadczonych oficerów, Herbert Schulz i Ewald Lange. W pokoju nr 228 przeprowadzono także konfrontację „Rudego” z „Heńkiem”.

Pierwsza próba – akcja „Meksyk I”

W chwili aresztowania „Rudego” jego matka, Zdzisława, przebywała w Jędrzejowie, a młodsza siostra Danuta była u znajomych. Po usłyszeniu krzyków gestapo, sąsiad Stanisław Bukowski natychmiast powiadomił Danutę o aresztowaniu. Ta przekazała informację dowódcy warszawskich Grup Szturmowych, Tadeuszowi Zawadzkiemu „Zośce”.

Alarm w Szarych Szeregach spowodował, że powiadomiono wszystkich, których adresy znał „Rudy”, a także zorganizowano przeniesienie materiałów obciążających. „Zośka” szybko opracował plan ataku na transport więźniów, który mógł być przewożony na Pawiak.

Jednak akcja „Meksyk I” została odwołana, gdyż nie uzyskano zgody na jej przeprowadzenie. Zamiast tego, członkowie oddziału otrzymali informację, że „Rudy” nie był wśród przewożonych więźniów.

W międzyczasie „Rudy” z ciężkimi obrażeniami trafił do szpitala więziennego na Pawiaku, a do dnia uwolnienia był trzykrotnie przesłuchiwany w centrali Gestapo.

Akcja „Meksyk II”

Informacje o przewozie więźniów z Pawiaka do alei Szucha dostarczył oddziałowi Konrad Okolski „Kuba”. Transport odbywał się ciężarówką Renault, konwojowaną przez czterech uzbrojonych funkcjonariuszy Gestapo. Więźniowie siedzieli tyłem do kierunku jazdy na ławkach.

Zgodnie z planem „Zośki”, ciężarówka miała zostać zaatakowana butelkami z benzyną w momencie skrętu z ulicy Długiej w Nalewki. Planowany był również atak z broni krótkiej oraz granatów, w razie niepowodzenia pierwszego ataku.

Punktem sanitarno-medycznym na akcję była willa przy ul. Ursynowskiej 46, gdzie zorganizowano pomoc medyczną. Do udziału w akcji wyznaczono 28 członków Grup Szturmowych, podzielonych na grupy „Atak” i „Ubezpieczenie”.

Akcję zaplanowano na 26 marca 1943 roku. Około 13:45 Helena Danielewicz „Lola” przekazała informację, że „Rudy” był wśród przewożonych więźniów, co uruchomiło koncentrację członków oddziału.

Po uzyskaniu zgody na odbicie więźniów, „Orsza” dał sygnał do rozpoczęcia akcji o 17:30. Niestety, ciężarówka nie skręciła w Nalewki, co spowodowało, że atak nie przebiegł zgodnie z planem, ale mimo to członkowie oddziału podjęli działania.

W wyniku akcji, uwolniono 21 więźniów, w tym „Rudego”. Akcja zakończyła się o 17:45, a uczestnicy zaczęli odwrót w kierunku Starego Miasta.

Uczestnicy po stronie polskiej

W akcji „Meksyk II” brało udział 29 osób – w tym:

Stanisław Broniewski „Orsza” – dowódca akcji
Tadeusz Zawadzki „Zośka” – dowódca grupy „Atak”
Jan Rodowicz „Anoda” – dowódca sekcji „Butelki”
Władysław Cieplak „Giewont” – dowódca grupy „Ubezpieczenie”
i wielu innych uczestników.

Wiek uczestników wynosił średnio około 21 lat. II wojnę światową przetrwało 11 uczestników akcji.

Po akcji

Broń użyta w czasie ataku została zdana przez uczestników na ręce dowódców grup. „Rudy” został przetransportowany do mieszkania, gdzie otrzymał pomoc medyczną, jednak jego stan zdrowia się pogorszył. Operacja była konieczna, ale nie mogła być przeprowadzona w szpitalu. Zorganizowano przewiezienie go do Szpitala Wolskiego, gdzie zmarł 30 marca 1943 roku.

W wyniku akcji Niemcy przeprowadzili brutalne represje, rozstrzeliwując 140 więźniów na dziedzińcu Pawiaka jako odwet. W kolejnych dniach aresztowano rodziny uczestników akcji oraz osoby związane z nimi.

W celu upamiętnienia akcji i jej uczestników, organizowane są różne wydarzenia rocznicowe, rajdy harcerskie oraz odsłonięcia pamiątkowych tablic.

Uwagi

Akcja pod Arsenałem była jednym z przykładów rosnącej aktywności polskiego ruchu oporu. Jej opis znajduje się w wielu publikacjach oraz filmach, a także w relacjach uczestników.