Akcja Kontynentalna

Akcja Kontynentalna została utworzona na przełomie 1940 i 1941 roku z inicjatywy rządu gen. Władysława Sikorskiego. Była to współpraca emigracyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz sekcji mniejszości polskich EU/P brytyjskiego Special Operations Executive. Celem Akcji była organizacja konspiracyjnych struktur wśród Polonii, które miały prowadzić „tajną walkę z wrogiem wszystkimi sposobami z wyjątkiem walki zbrojnej otwartej”. Prof. Stanisław Kot, ówczesny minister spraw wewnętrznych, określił te działania jako „szóstą kolumnę”, nawiązując do analogicznych działań niemieckich. Akcja obejmowała szeroki wachlarz działań związanych z informacją, dywersją polityczną, propagandą, wywiadem i sabotażem, dążąc do osiągnięcia tych samych celów na terenach okupowanych, poza Polską, oraz pod wpływem wroga.

(…) Polskie placówki dyplomatyczne znajdowały się w trudnej sytuacji z powodu utraty oparcia w rodzimym terytorium. W niektórych krajach dyplomaci musieli wykazywać szczególną ostrożność, ponieważ ich przywileje mogły być w każdej chwili cofnięte. W innych państwach samo istnienie polskiej placówki było zagrożone z powodu presji Niemców na rządy, przy których były akredytowane. W tym kontekście, polityczna sieć Akcji Kontynentalnej odegrała istotną rolę uzupełniającą w stosunku do polskiej służby zagranicznej w sytuacjach, gdzie bezpośrednie działanie dyplomatyczne było niemożliwe lub skomplikowane. Polska, nie wypowiadając wojny satelitom Niemiec, miała prawo do utrzymywania z nimi stosunków w ramach wielkiej koalicji. Pozycja Polski w zachodnim świecie była wówczas silna, co umożliwiało jej działanie jako pośrednika między tymi krajami a Wielką Brytanią. Jawna dyplomacja w tych relacjach była niemożliwa, dlatego Akcja Kontynentalna przejęła część tych zadań.

W ramach „pionu wojskowego” zrealizowano zrzut około 45 polskich spadochroniarzy jako agentów SOE, głównie do krajów zachodnioeuropejskich (poza Polską).

Geneza utworzenia i rozwój

Inicjatywa powołania „Akcji” zrodziła się z oddolnych działań polonijnych aktywistów na północy Francji, którzy tworzyli lokalne grupy konspiracyjne. Zarząd Związku Polaków w Londynie wysłał swojego specjalnego wysłannika do Francji, aby powstrzymać tworzenie tych struktur przed założeniem tajnej polskiej organizacji konspiracyjnej.

Jesienią 1940 roku Jan Librach, ówczesny I sekretarz ambasady R.P. w Paryżu, opracował i przedstawił rządowi R.P. na uchodźstwie memorial dotyczący potrzeby budowy konspiracji wśród Polonii we Francji. W listopadzie 1940 roku podobny memorial złożył ppłk Jan Kowalewski. Librach w notatce encyklopedycznej po wojnie podkreślił, że „nie było, poza ogólnymi założeniami walki z wrogiem, związku organizacyjnego pomiędzy Akcją Kontynentalną a pracami krajowymi kierowanymi z Londynu”, czyli organizowanymi przez Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza, które dotyczyły lotniczych zrzutów Cichociemnych, broni, sprzętu i pieniędzy dla Armii Krajowej.

19 listopada 1940 roku gen. Władysław Sikorski zaprezentował na posiedzeniu rządu plan polsko-brytyjskich działań mających na celu wzmocnienie „nastrojów proalianckich za pośrednictwem zaufanych emisariuszy”, szczególnie we Francji, Jugosławii, Włoszech i na Węgrzech, przygotowany przez prof. Stanisława Kota na podstawie opracowań Jana Libracha oraz ppłk Jana Kowalewskiego. 24 grudnia 1940 roku gen. Sikorski zaproponował ministrowi wojny ekonomicznej Hughowi Daltonowi (nadzorującemu brytyjskie SOE) podjęcie współpracy. Po decyzji władz brytyjskich powołano w SOE sekcję mniejszości polskich EU/P, mającą na celu wspieranie konspiracji wśród Polonii.

Akcja Kontynentalna zaczęła funkcjonować dzięki decyzji Winstona Churchilla, który wyraził zgodę na działania wywrotowe polskich organizacji w ogólnym interesie sprzymierzonych w krajach innych niż Stany Zjednoczone A.P.

Zadania i struktura

19 stycznia 1941 roku Komitet Ministrów rządu R.P. na uchodźstwie określił cel „Akcji” jako „tajną walkę z wrogiem wszystkimi sposobami z wyjątkiem walki zbrojnej otwartej”. Jan Librach podkreślił, że „sieć polityczna Akcji Kontynentalnej odegrała poważną rolę zastępczą w stosunku do Polskiej Służby Zagranicznej”, co pozwala stwierdzić, że była to quasi służba dyplomatyczna i sieć wywiadowcza polskiej dyplomacji. Początkowo jej działania koncentrowały się głównie na celach wywiadowczych i propagandowych. Warto zaznaczyć, że Akcja Kontynentalna częściowo funkcjonowała jako tzw. wywiad społeczny (uspołeczniony).

Podstawowe zadania Akcji obejmowały: informację i propagandę antyniemiecką oraz wywiad gospodarczy i wojskowy przeciwko Niemcom. Od listopada 1942 roku, w wyniku nacisków SOE i groźby odebrania funduszy, w „Akcji” utworzono tzw. pion wojskowy, kierowany przez Wydział Specjalny MSWojsk./MON. Miał on organizować w ograniczonym zakresie realizację zadań sabotażowo-dywersyjnych w krajach okupowanych, głównie we Francji oraz Belgii. W przypadku Francji POWN przyjęła jednak taktykę wyczekiwania, nie prowadząc niemal żadnych działań bojowych aż do wiosny 1944 roku.

„Akcja Kontynentalna, choć przede wszystkim służyła polskiemu rządowi w mobilizacji wszystkich możliwych sił jako wkład do wspólnego wysiłku wojennego aliantów, miała również bezpośredni interes dla Wielkiej Brytanii.

Podstawową formą organizacyjną „Akcji” we Francji, Belgii i Holandii, działającej jako Polska Organizacja Walki o Niepodległość, była pięcioosobowa sekcja. Sekcje w poszczególnych miejscowościach tworzyły placówki, które tworzyły okręgi. „Akcja” była strukturalnie podzielona na dwie grupy: nieokupowaną część Francji („Południe”, „Dół”) oraz część zajętą przez Niemców, Belgię i Holandię („Północ”, „Góra”). Na terenie nieokupowanej Francji działalność prowadzono półlegalnie, wykorzystując polskie organizacje tolerowane przez rząd Vichy, a także wydawano polskie gazety o łącznym nakładzie około 25 tys. egzemplarzy. W wrześniu 1942 roku POWN dysponowała około 60 placówkami w 6 okręgach oraz około 600 zaprzysiężonymi członkami. W Danii (Skandynawii) działalność Akcji oparto na działaniach w środowisku polskich żołnierzy oraz Polaków – robotników zatrudnionych przez Niemców, szczególnie w oparciu o Tajną Organizację Polską.

Ze względu na inicjatorów (opanowane przez ludowców ministerstwa: MSW oraz MSWojsk./MON) oraz częściowe oparcie działalności na strukturach PPS w północnej Francji, a także skupienie się na środowiskach robotniczych, „Akcja” działająca we Francji pod szyldem POWN nie była całkowicie apolityczna.

Obszar działania

„Akcja” działała do końca wojny, głównie we Francji oraz Szwajcarii, Hiszpanii i Portugalii (kryptonim „Angelica”, od powołania POWN – „Monica”), a także w Belgii, Holandii, Danii oraz Szwecji („Felicja”), Jugosławii i Włochach („Lidia”), Rumunii i Turcji („AK-RU”), a także w Ameryce Południowej (Brazylia, Argentyna, Urugwaj, Paragwaj, Chile). Pod koniec wojny działalność obejmowała również Niemcy i Węgry („Topaz”). Akcja w pełni rozwinęła się w latach 1942–1943.

„Akcja Kontynentalna, operując we Francji i Danii, działała na podstawie masowych organizacji. Na innych terenach prowadziła działania polityczne za pośrednictwem placówek i emisariuszy, na przykład w Lizbonie, Stambule, czy Sztokholmie.”

W Francji, Belgii oraz Holandii „Akcja” działała jako Polska Organizacja Walki o Niepodległość, a jej pierwsza odprawa organizacyjna miała miejsce 6 września 1941 roku. Placówki Akcji Kontynentalnej funkcjonowały również w Teheranie, Kairze, Buenos Aires, Rio de Janeiro i Chile.

Finansowanie

W połowie 1941 roku gen. Władysław Sikorski przedstawił brytyjskiemu premierowi Winstonowi Churchillowi trzy memoranda, w tym jedno dotyczące zorganizowania oraz finansowania Akcji Kontynentalnej. Po akceptacji Churchilla, Brytyjczycy przyznali na działalność Akcji 600 tys. funtów rocznego kredytu.

W ciągu czterech lat funkcjonowania „Akcji Kontynentalnej” wydano łącznie jedynie 550 tys. funtów z dostępnych według ustaleń 2,4 mln. Po zakończeniu wojny „Akcja” straciła sens istnienia i została rozwiązana.

„Pion wojskowy” Akcji Kontynentalnej

Na początku października 1942 roku lord Selborne wystosował do gen. Sikorskiego pismo, w którym podkreślił, że mimo zawartej umowy strona polska nie realizuje zadań wojskowych, grożąc wstrzymaniem finansowania. W związku z tym dymisję złożył minister Stanisław Mikołajczyk, jednak nie została ona przyjęta ani ogłoszona. Naczelny Wódz chciał przekazać wszystkie działania Akcji Kontynentalnej swojemu Sztabowi Naczelnego Wodza, ale szef Sztabu NW gen. Tadeusz Klimecki nie zgodził się na to, podkreślając, że wojskowe zadania, do których zobowiązał się wobec SOE prof. Kot, są niewykonalne przy użyciu zaplanowanych środków.

Wobec nacisków SOE i groźby wstrzymania finansowania, od listopada 1942 roku gen. Sikorski postanowił rozszerzyć działania o walkę zbrojną. W ramach „Akcji” utworzono tzw. pion wojskowy, kierowany przez Wydział Specjalny emigracyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych (od 30 listopada 1942 roku Ministerstwo Obrony Narodowej). W celu przeprowadzenia akcji sabotażowo-dywersyjnych sekcja mniejszości polskich EU/P brytyjskiego SOE zrzuciła do Europy (głównie Francji, Włoch, Jugosławii, Grecji) około czterdziestu pięciu polskich spadochroniarzy – agentów SOE (dywersantów i radiotelegrafistów), którzy niekiedy byli mylone z Cichociemnymi. Około połowę stanowili żołnierze Samodzielnej Kompanii Grenadierów.

Spadochroniarze Akcji Kontynentalnej

W ramach „pionu wojskowego” Akcji Kontynentalnej, od września 1941 do kwietnia 1945 zrealizowano zrzut około 45 spadochroniarzy – agentów brytyjskiego Special Operations Executive (Kierownictwa Operacji Specjalnych), głównie na teren Francji (30), w celu podjęcia działań wywiadowczych, propagandowych, sabotażowych oraz dywersyjnych. Niektórzy z nich wracali bezpośrednio po wykonaniu zadania. Około połowę stanowili żołnierze Samodzielnej Kompanii Grenadierów.

Zrzuty 1941/1942:

2/3.09.1941 – por. Teodor Dzierzgowski ps. Nurmi, Francja
28.06.1942 – rtm. Stanisław Sokołowski, Francja

Zrzuty 1943:

14/15.05.1943 (operacja Shaw 1) – płk. ks. Konrad Stolarek, Jan Mika (radiotelegrafista), Francja
16.06.1943 – kpt. Józef Maciąg (Cpt. Nash), Jugosławia
23/24.07.1943 (operacja Covey) – ppor. Antoni Puciłowski (radiotelegrafista), gen. bryg. Józef Zdrojewski, Francja – komendant pionu wojskowego Akcji
13.09.1943 – por. Stanisław Hołły, Grecja
9/10.09.1943 – Julian Antoni Dobrski (Anthony Dolbey), Rodos
10.09.1943 – mjr Zbigniew Piątkowski (Lt. Alfred Link), Jugosławia
17.10.1943 – por. Leon Gradowski, Albania
grudzień 1943 (wysłani drogą lądową) – ppor. Zygmunt Nowak (radiotelegrafista), kpt. Tadeusz Werla, Francja

Zrzuty 1944:

6/7.01.1944 (operacja Colony) – sierż. Leon Zapała (radiotelegrafista), sierż. Bronisław Wieterski, Francja
5/6.02.1944 (operacja Batch) – ppor. Dominik Fijak, ppor. Stefan Lewandowski (radiotelegrafista), Francja
5/6.02.1944 (operacja Bath) – sierż. Jan Grudziak (radiotelegrafista), por. Ludwik Raszka, Francja
7/8.02.1944 – kpt. Brunon Semmerling, Francja
9.02.1944 – st. sierż. Jakub Michalak, Francja
3/4.03.1944 (operacja Darlton) – por. Eugeniusz Biliński, kpt. Marian Cwancygier, Francja
3/4.03.1944 (operacja Dathworth) – ppor Bogdan Łoziński, sierż. Edward Bomba (radiotelegrafista), ppor. Zygmunt Mamczarski, Francja
5/6.03.1944 (operacja Darenth) – ppor. Józef Grzybowski – poległ podczas skoku z powodu nieotwarcia spadochronu, kpt. Władysław Ważny, Francja – jego sieć wywiadowcza rozpracowała 83 wyrzutnie rakiet V-1
17/18.03.1944 – mjr Aleksander Ihnatowicz-Świat, Jugosławia – rekonesans wywiadowczy, zdobył 2 egz. rkm Fallschirmjägergewehr 42 (FG42)
9/10.04.1944 (operacja Davidstow I) – ppor. Henryk Bronicki, ppor. Tadeusz Krala, Francja
5/6.05.1944 – por. Stanisław Hołły, por. Tomasz Kurasiewicz, por. Jerzy Waletko, Grecja
12/13.06.1944 – kpt. Jan Majeranowski, Francja
3/4.07.1944 – mjr Aleksander Ihnatowicz-Świat, Płn. Włochy
31.07/01-08.1944 (operacja Daversham) – ppor. Bronisław Sierawski, ppor. Witold Sikorski, Francja
25.08.1944 – rtm. Władysław Galica, Francja
1/2.09.1944 – sierż. Józef Persich, Francja
14.09.1944 – ppor. Jerzy Skolimowski (Cpt. George Deen), Grecja
5/6.10.1944 – mjr Aleksander Ihnatowicz-Świat, Jugosławia
25.10.1944 – ppor. Jerzy Lissowski, Grecja
19.12.1944 – kpt. Władysław Buryn, Płn. Włochy

Zrzuty 1945:

29/30.03.1945 – mjr Aleksander Ihnatowicz-Świat, Włochy – w dwuosobowym zespole wysadził w rejonie miasta Aosta 7 czołgów niemieckich przy użyciu min magnetycznych z zapalnikiem czasowym
9.04.1945 – st. sierż. Tadeusz Brogowski, kpt. Roman Kowalik, por. Henryk Śreniawa-Saganowski, Płn. Włochy

Od stycznia 1944 roku do kwietnia 1945 roku we współpracy z emigracyjnym Ministerstwem Spraw Wewnętrznych zrzucano 32 polskich spadochroniarzy – agentów amerykańskiego OSS na teren Niemiec, w ramach odrębnego przedsięwzięcia – Project Eagle.

Uwagi

Spadochroniarze Akcji Kontynentalnej są czasami myleni z Cichociemnymi. Jan Librach, jeden z inicjatorów „Akcji”, zaznaczył, że „nie było, poza ogólnymi założeniami walki z wrogiem, związku organizacyjnego pomiędzy Akcją Kontynentalną a pracami krajowymi kierowanymi z Londynu”, czyli zrzutami Cichociemnych, broni, sprzętu i pieniędzy dla Armii Krajowej.

Podczas wojny nadzorujący Akcję prof. Stanisław Kot miał konflikt z gen. Kazimierzem Sosnkowskim oraz z Oddziałem VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza. Tło konfliktu stanowiły zwłaszcza próby ludowców zatrzymania zrzutów dla Armii Krajowej oraz przejęcie ich na rzecz wsparcia Batalionów Chłopskich.

Warto również zwrócić uwagę na opis prof. Stanisława Kota w brytyjskim „Who is Who” dotyczącym polskich VIP-ów w Wielkiej Brytanii, który był skierowany do przedstawicieli władz brytyjskich (FO 371/34609: C 4372):

„przybył do Francji jesienią 1939 roku i natychmiast został powołany do rządu, gdzie, mimo swych bardzo poważnych walorów intelektualnych, wywiera fatalny wpływ na polskie życie polityczne. Jest z natury mściwy i cierpi na nieuleczalną chętkę nadzorowania wszystkiego i wszystkich. Przez wieczne wtrącanie się w sprawy prywatne innych ludzi i niemożność zapomnienia o dawnych politycznych rozdźwiękach zdobył sobie w latach 1940–1941 wśród wojska polskiego w Szkocji sławę najmniej popularnego członka rządu. W sierpniu 1941 roku mianowany polskim ambasadorem w ZSRR, na tym stanowisku również niczego nie osiągnął, brak mu dyplomatycznego przygotowania, a z usposobienia jest niecierpliwy i łatwo wpada w gniew. Prawdopodobnie żaden polski ambasador w Związku Sowieckim nie osiągnąłby stuprocentowego powodzenia, ale prof. Kot musi ponieść część winy za wzrastające napięcie między tymi dwoma państwami podczas dwunastu czy więcej miesięcy swego ambasadorowania (…).

Przypisy

Bibliografia

Jan Librach – Nota o „Akcji Kontynentalnej”, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1973, zeszyt 123, s. 159–171
Aleksander Kawałkowski – Na posterunku we Francji, w: Kultura, Instytut Literacki Paryż 1959, nr. 6/140, s. 118–129
Jacek Tebinka, Anna Zapalec – Polska w brytyjskiej strategii wspierania ruchu oporu. Historia Sekcji Polskiej Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE), Neriton, Warszawa 2021, ISBN 978-83-66018-94-5 (druk), ISBN 978-83-66018-95-2 (e-book), s. 134–140, 271-276
Tadeusz Panecki – Polonia zachodnioeuropejska w planach Rządu RP na emigracji (1940-1944). Akcja Kontynentalna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, ISBN 83-01-06308-4.
Tadeusz Panecki – Polska Organizacja Walki o Niepodległość we Francji, Belgii i Holandii. Powstanie, struktura i oblicze polityczne (1941-1943), w: Wojskowy Przegląd Historyczny 1986 nr 4, s. 153–173
Waldemar Grabowski – Polacy we Francji – Akcja Kontynentalna – Zrzuty dla „Moniki” – Przyczynki do tematu, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 2009, zeszyt 168, s. 81–97
Waldemar Grabowski – Konspiracja polska we Francji – część 2, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 2009, zeszyt 170, s. 89–119
Waldemar Grabowski – Sprawozdanie Jerzego Stempowskiego o Akcji Kontynentalnej, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 2008, zeszyt 165, s. 215–220
Eugeniusz S. Kruszewski – Akcja Kontynentalna w Skandynawii 1940-1945, Instytut Polsko-Skandynawski, Kopenhaga 1993.
Elżbieta Later-Chodyłowa – Akcja Kontynentalna w Skandynawii (recenzja), w: Archiwum Emigracji: studia, szkice, dokumenty, Toruń 2006, nr 1-2 (7-8), s. 377–380
Władysław Bułhak – Wywiad społeczny w czasie wojny na przykładzie operacji Akcji Kontynentalnej MSW rządu RP na uchodźstwie i Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza na terenie Danii w latach 1941–1945. Aspekty teoretyczne, kulturowe i operacyjne, 20 maja 2021 w: ohistorie.eu (dostęp 20 września 2022)
Andrzej Dubicki, Tadeusz Dubicki – Misja ppłk. dypl. Jana Kowalewskiego w Portugalii (1940-1944), w: Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica nr 105, Łódź 2019
Stefan Cosban-Woytycha, Ryszard Sobczak – Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny światowej. Konspiracja, szkolenie, pieniądze, Poligraf, Brzezia Łąka 2019, s. 78–96, ISBN 978-83-8159-032-7.
Jędrzej Tucholski – Skakali nad Francją, w: Spadochroniarze, IW PAX, Warszawa 1991, s. 166–176, ISBN 83-211-1057-6.
Eugeniusz S. Kruszewski – Kaszubi w polskiej organizacji „Felicja” w Danii (1940-1945), w: Acta Cassubiana 2016, nr 18 s. 169–187