Akcja Katolicka w II Rzeczypospolitej

Akcja Katolicka w II Rzeczypospolitej

Akcja Katolicka, działająca w Polsce w latach 1930-1939, była częścią międzynarodowego ruchu społeczno-politycznego, który dążył do klerykalizacji życia w różnych krajach w sferze społecznej, politycznej oraz kulturalnej.

Powstawanie Akcji Katolickiej

Początki

Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęto na terenach polskich tworzenie Akcji Katolickiej. Sytuacja była bardzo skomplikowana. Lata niewoli spowodowały znaczne różnice w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalnym w różnych regionach. Już jednak w 1919 roku niektóre diecezje zaczęły podejmować prace duszpasterskie mające na celu zaangażowanie świeckich w działalność apostolską w trudnym okresie równowagi po odzyskaniu niepodległości.

Akcja ta odbywała się głównie w ramach Zjednoczenia Młodzieży Polskiej oraz Ligi Katolickiej, utworzonej przez biskupa krakowskiego, księcia Adama Stefana Sapiehę. Zjednoczenie powstało przed I wojną światową, a jego celem było religijne wychowanie młodzieży oraz troska o jej moralność. Liga z kolei rozpoczęła swoją działalność w 1920 roku, koncentrując się na budzeniu katolickiej świadomości i wprowadzaniu zasad katolickich do życia społecznego poprzez wsparcie prasy katolickiej oraz monitoring duchowości edukacji i prawodawstwa. Niestety, Liga nie była w stanie stworzyć centralnego ośrodka i zapewnić jednolitości organizacyjnej w Polsce.

Dopiero encyklika papieża Piusa XI, Ubi arcano Dei, wskazała na Akcję Katolicką jako organizację zdolną stawić czoła wrogom wiary i Kościoła katolickiego. Apostolstwo świeckich stało się kluczowym elementem działań polskiego Kościoła. W sierpniu 1926 roku w Warszawie odbył się Zjazd Katolicki, który koncentrował się na wychowaniu młodzieży i kształtowaniu rodzin chrześcijańskich. Zjazd skierował do Episkopatu Polski petycję o zorganizowanie Ligi Polskiej w całym kraju, argumentując, że „Akcja Katolicka nie jest jeszcze właściwie zorganizowana i zintegrowana w Polsce”. W odpowiedzi biskupi zaczęli wydawać listy pasterskie, tworzące Ligę Katolicką w swoich diecezjach.

We wrześniu 1928 roku powołano Komisję Episkopatu dla Akcji Katolickiej, w której skład wszedł arcybiskup krakowski Sapieha. Jej celem była koordynacja działań związanych z tworzeniem Akcji. W początkach 1929 roku Konferencja Episkopatu, po analizie stanu religijnego w Polsce, była gotowa do wprowadzenia tymczasowego projektu ustroju AK, wzorując się na modelu włoskim.

List watykańskiego Sekretarza Stanu, kardynała Pietro Gasparriego, do kardynała Augusta Hlonda z kwietnia 1929 roku, przyspieszył decyzję o utworzeniu Akcji Katolickiej w Polsce. Gasparri podkreślał znaczenie tej organizacji na polskich ziemiach. Po dyskusji na Konferencji Episkopatu Polski w tym samym miesiącu, zdecydowano o powołaniu AK w Polsce.

Na posiedzeniu we wrześniu 1929 roku Komisja Prawna Episkopatu Polski postanowiła założyć główną centralę polskiej Akcji Katolickiej w Poznaniu. W czerwcu 1930 roku otrzymała ona jednolity Statut dla całego kraju, zatwierdzony przez papieża Piusa XI w listopadzie. W tym samym miesiącu prymas August Hlond zainaugurował Naczelny Instytut Akcji Katolickiej (NIAK) w Poznaniu, a jego asystentem został biskup Walenty Dymek. Patronem instytutu obrano św. Wojciecha, a coroczną uroczystość ustalono na święto Chrystusa Króla. Na początku 1931 roku zainaugurowano centralny organ Akcji – miesięcznik „Ruch Katolicki”. W latach 1930-1932 w diecezjach tworzone były Diecezjalne Instytuty Akcji Katolickiej.

Formowanie struktur

Utworzenie diecezjalnych instytutów Akcji Katolickiej w latach 1930-1932 stanowiło początek prac nad budowaniem struktur i angażowaniem ludzi. Konieczne było wprowadzenie idei Akcji w życie, przekonanie wielu osób, także w hierarchii kościelnej, a także efektywne kierowanie zapałem tych, którzy od lat byli aktywni w Kościele i stawali się pionierami Akcji.

W lutym 1932 roku w Warszawie odbyła się Konferencja Plenarna Episkopatu poświęcona AK, w której uczestniczył nuncjusz apostolski w Polsce, arcybiskup Franciszek Marmaggi. Podczas obrad podkreślił, że Akcja stanowi mur obronny przed masonerią i bolszewizmem. Uczestnicy Konferencji wskazywali na trudności organizacyjne, ale także możliwości rozwoju i wprowadzenia jednolitej struktury organizacyjnej. Zlecono Komisji Episkopatu do spraw AK opracowanie statutów i regulaminów dla asystentów kościelnych.

W międzyczasie rząd polski przygotowywał ustawę, która ograniczała działalność organizacji i związków społecznych, nadając państwu szerokie prerogatywy w zakresie nadzoru. To uderzało w Akcję Katolicką, zwłaszcza w Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej. Mimo protestów, ustawa weszła w życie w październiku 1932 roku. Episkopat, zdając sobie sprawę z zagrożeń, rozpoczął negocjacje z rządem, aby uregulować podstawy prawne organizacji katolickich. W 1933 roku trwały pertraktacje z rządem, które doprowadziły do złagodzenia skutków ustawy. W styczniu 1934 roku opublikowano rozporządzenie Rady Ministrów „O stowarzyszeniach służących katolickim celom religijnym i wyznaniowym”, które przyznawało AK szersze uprawnienia w porównaniu do innych stowarzyszeń. Nowe ustalenia ułatwiły stworzenie jednolitych organizacji krajowych z oddziałami diecezjalnymi i parafialnymi.

To wydarzenie przyspieszyło proces centralizacji Akcji w Polsce. 19 czerwca 1934 roku Episkopat Polski zatwierdził statuty dla nowych organizacji, co doprowadziło do ujednolicenia organizacji AK na polskich ziemiach. Na podstawie tych statutów powołano cztery ogólnokrajowe związki (zwane kolumnami):

• Katolicki Związek Mężów z siedzibą w Warszawie (KZM)
• Katolicki Związek Kobiet w Poznaniu (KZK)
• Katolicki Związek Młodzieży Męskiej (KZMM)
• Katolicki Związek Młodzieży Żeńskiej w Poznaniu (KZMŻ)

Organizacje te działały na trzech poziomach: związki obejmowały cały kraj, stowarzyszenia funkcjonowały w poszczególnych diecezjach, a parafialne oddziały istniały w ramach stowarzyszeń.

Akcję Katolicką zorganizował również Kościół greckokatolicki w Polsce, z Generalnym Instytutem Akcji Katolickiej we Lwowie. Struktura ta nie różniła się od AK w obrządku łacińskim. Także obrządek ormiański w Polsce posiadał swoją Akcję Katolicką, której siedziba znajdowała się w Lwowie.

Nieustannie podejmowano próby modyfikacji AK, aby jak najlepiej mogła służyć świeckim katolikom. W 1936 roku liczba członków AK wynosiła około 660 tys. osób, a przed wybuchem II wojny światowej wzrosła do 750 tys.

Wiele pism wydawanych przez młodzież szkolną w II Rzeczypospolitej stanowiło element procesu wychowawczego. Oprócz dużych miast, gdzie działały istotne szkoły, publikacje te pojawiały się także w mniejszych ośrodkach. W Świeciu nad Wisłą uczniowie gimnazjum od 13 stycznia 1931 roku wydawali miesięcznik „Gregorianum”, który ukazywał się do 1939 roku. Opiekunem grupy młodych twórców był ksiądz Maksymilian Dunajski. Na łamach „Gregorianum” poruszano bieżące sprawy z działalności gimnazjum, w tym wyniki nauczania, działalność licznych kół zainteresowań, wyniki wyborów do samorządu szkolnego oraz przebieg i rezultaty zawodów sportowych. Tematyka religijna również miała swoje miejsce, dotykając życia religijnego miasta oraz lokalnych organizacji katolickich (KSMM i KSMŻ).

Działania abpa Adama Sapiehy

Głównym protektorem AK był metropolita krakowski Adam Stefan Sapieha, który uważnie obserwował sytuację religijną, polityczną i społeczną w Polsce oraz na świecie. Zdawał sobie sprawę, że wojna zburzyła dotychczasowy porządek i trzeba budować nowy, który nie może być wrogi Kościołowi katolickiemu. W 1928 roku wszedł w skład powołanej Komisji Episkopatu Polski dla Akcji Katolickiej, co pozwoliło mu na bieżąco nadzorować prace związane z AK oraz wpływać na jej rozwój. Często wypowiadał się na ten temat podczas posiedzeń Konferencji Plenarnej Episkopatu, w listach pasterskich, wystąpieniach i referatach. Z tych wypowiedzi wyłaniał się klarowny obraz Akcji, jej zadań i działalności.

W lutym 1932 roku, podczas specjalnej Konferencji Episkopatu poświęconej Akcji, nakreślił jej podstawy organizacyjne i zadania. Podkreślał, że AK powinna uwzględniać charakter narodowy oraz społeczne relacje danego kraju, stawiając za wzór włoski model Akcji. Zwracał uwagę na znaczenie współpracy świeckich z hierarchią kościelną w ramach AK. Wspólnym celem miała być obrona i popieranie zasad wiary oraz Kościoła katolickiego. Przedstawił swoją definicję nowego stowarzyszenia jako „organizowanej działalności religijno-społecznej świeckich, współpracującej z apostolstwem biskupów i kapłanów dla pogłębienia oraz szerzenia zasad wiary w społeczeństwie; [jest] obroną religii i Kościoła”. Zaznaczał, że członkowie Akcji muszą być wzorowymi, głęboko wierzącymi katolikami, a katoliccy działacze powinni prowadzić życie zgodne z wartościami chrześcijańskimi.

W Akcji Katolickiej Sapieha dostrzegał ogromną szansę na zorganizowanie pracy z młodzieżą. Na przykład w liście pasterskim z 1930 roku, poświęconym wychowaniu chrześcijańskiemu, mocno akcentował prawa Kościoła i rodziców do wychowywania dzieci i młodzieży. Wskazywał również na obowiązek, by edukacja szkolna odpowiadała ich przekonaniom religijnym oraz sumieniu. Sapieha widział w Akcji wyjątkową okazję do aktywizacji laikatu oraz włączenia go do pracy ewangelizacyjnej Kościoła.

Przypisy

Bibliografia

Krzysztof Halicki: Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży w diecezji chełmińskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, [w: Organizacje Młodzieżowe w XX wieku. Struktury, ideologia, działalność, pod red. P. Tomaszewskiego i M. Wołosa, Toruń 2008, s. 50-72]. Academia.edu. [dostęp 2012-12-08].

Krzysztof Halicki: Gregorianum (1931-1939). Miesięcznik Gimnazjum w Świeciu nad Wisłą, [w: „Acta Cassubiana” 2007, Tom IX, s. 93-117]. Academia.edu. [dostęp 2013-01-06].